De Tijdspiegel. Jaargang 37

[p. 108]

Letterkunde.

Korte mededeelingen uit het gebied der nieuwere letterkunde.

a) Gedenkschriften, Brieven, Monografiën. 1 Mad^me de Rémusat. 2 Mad^me Bonaparte. 3 Kierkegaard.
1. Mémoires de Madame de Rémusat 1802-1808; publiés avec an préface et des notes par son petit-fils Paul de Rémusat, Sénateur de la Haute Garonne, I. Paris, Calmann Lévy, 1880, 413 bl.

In 1802 werd De Rémusat, grootvader van den uitgever dezer Mémoires, préfet du palais, en zijn vrouw, de auteur van deze Mémoires, dame pour accompagner Madame Bonaparte (Josephine). Zij was toen twee en twintig jaar. Bijna terstond begon zij hare dagelijksche indrukken op te schrijven in den vorm van intieme brieven. Bij Napoleon's terugkeer uit Elba werden deze aanteekeningen, eer men wist wat men deed, als een misschien gevaarlijk bezit verbrand. Vier jaren later wekte haar zoon haar op, het verlorene te herstellen; hij schreef haar tot dien einde een brief (27 Mei 1818), die in de Préface van Paul de Rémusat (p. 88) wordt meegedeeld. Haar antwoord was dadelijk toestemmend:

‘C'est une entreprise réellement un peu forte que celle qui me tente et que vous me prescrivez... Hier, j'étais seule devant mon secrétaire. Je cherchais dans mon souvenir les premiers moments de mon arrivée près de ce malheureux homme (Napoleon, over wien zij gaandeweg al hare illusiën verloren heeft). Je sentais de nouveau une foule de choses, et ce que vous appelez si bien ma haine politique était toute prête à s' effacer pour faire place à mes illusions premières.’ En eenige dagen later: ‘Savez-vous que j'ai besoin de tout mon courage pour faire ce que vous m'avez prescrit? Je ressemble un peu à une personne qui aurait passé dix ans aux galères, et à qui on demanderait le journal de la manière dont elle y employait son temps. Aujourd'hui mon imagination se flétrit quand elle revient sur tous ces souvenirs. J' éprouve quelque chose de pénible et de mes illusions passées et de mes sentiments présents. Vous avez raison de dire que j'ai l'âme vraie.’ En eenige maanden later, nadat zij zich reeds aan het werk had gezet: ‘Votre père.... prétend que personne ne pousse plus loin que moi

[p. 109]

le talent d'être vraie, c'est son expression. Un jour vous trouverez cela (deze Mémoires) dans mon inventaire, et vous en ferez ce que vous voudrez.’ Eindelijk na eenige dagen: ‘S'il arrivait qu'un jour mon fils publiât tout cela, que penserait-on de moi? Il me prend une inquiétude qu'on ne me crût mauvaise, ou du moins malveillante. Je sue à chercher des occasions de louer. Mais cet homme (altijd Napoleon) a été si assommateur de la vertu, et nous, nous étions si abaissés, que bien souvent le découragement prend à mon âme, et le cri de la vérilé me presse.’

Deze verklaringen stellen de Mémoires, die ons hier aangeboden worden, in het rechte licht: 1^o tusschen den eersten tijd, waarop zij betrekking hebben, en den tijd, waarin zij begonnen geschreven te worden, liggen zestien jaren; 2^o zij werd en geschreven over een persoon, omtrent wien de auteur vele en groote illusies verloren had; 3^o in dat le cri de la vérité me presse is, dunkt mij, een toon van verbittering onmiskenbaar. Zij schijnt dit zelve gevoeld te hebben. Ergens vindt zij het noodig, te verklaren: ‘Je sens (ten aanzien van den Keizer) mon esprit loin des atteintes d'une récrimination personnelle.’

Hare gedenkschriften beginnen met eenige opmerkingen over het karakter van Napoleon en van verschillende personen, leden zijner familie. Ik laat in het verkort haar signalement van Napoleon hier volgen:

Hij was klein, slecht geproportioneerd, schoon van profiel, ofschoon de kin te kort was; ijdel op zijn mooie handen en voeten, eenvoudig in zijn kleeding, zindelijk uit hygiëne, betooverend, als hij lachte; meestal ernstig, op het laatst meestal slecht gehumeurd. Hij hield van al wat deed mijmeren: van Ossian, de schemering, eentonige muziek, spookgeschiedenissen; gaarne ging hij de oorzaak van zijne gewaarwordingen na, en bleef dientengevolge vreemd aan ‘cette nonchalance naturelle, qui fait qu'on agit parfois sans projet et sans but.’ Dat hij ook de andere menschen hieraan vreemd achtte, heeft hem de menschen dikwerf verkeerd doen beoordeelen.

Een gentleman was hij niet: ‘Bonaparte manque d'éducation et de formes’. Hij was het in geen enkel opzicht: ‘Rien de si rabaissé... que son âme. Nulle générosité, point de vraie grandeur. Je ne l'ai jamais vu admirer, je ne l'ai jamais vu comprendre une belle action.’ Voor brutaal liegen had hij achting: ‘M. de Metternich, disait Napoléon, est tout près d'être un homme d'État, il ment très-bien.’

Zijn hart laat dus, volgens haar, te wenschen over. Op het stuk van zijn geest is zij beter te spreken: ‘Il serait difficile... d'en avoir un plus étendu. L'instruction n'y avait guère ajouté, car, au fond, il est ignorant, n'ayant que très-peu lu... La capacité de sa tête semble immense par le nombre de choses qui peuvent y entrer et s'y classer facilement’ (hoe gaat dit samen?). Ongeduldig ten aanzien van elken regel, spreekt hij bezield, schitterend, maar ‘avec des irrégularités grammaticales’, waarvan de Schrijfster evenwel toegeeft, dat zij somtijds zijn zeggingskracht verhoogen.

[p. 110]

Over de andere Bonaparte's deelt zij niets mede, dat bijzonder treft; tenzij dan over onzen Koning Louis:

‘Une certaine hypocrisie de quelques vertus’ kent zij hem toe, en ‘quelque chose de romanesque dans l'imagination qu'il a su allier à une complète sécheresse de coeur.’ Zij noemt hem ‘essentiellement égoiste et défiant’. Daarentegen van Hortense durft zij te schrijven (p. 155): ‘J'ai vu Mad^me Louis Bonaparte de très près, j'ai fini par connaître tous les secrets de son intérieur, et elle m'a toujours apparu la plus pure comme la plus infortunée des femmes..... Combien de fois lui ai-je entendu dire ces touchantes paroles: “Je ne vis que de la vie d'Eugène”’ (haar broeder); (p. 160); ‘Lui (Napoleon) qui n'estimait guère les femmes, il a toujours fait profession de vénération pour Hortense, et la manière dont il parlait d'elle et dont il agissait envers elle dément bien formellement les accusations dont elle a été l'objet.... Hortense, disait-il quelquefois, me force de croire à la vertu.’

Met betrekking tot Josephine, van wie wij hier geen nieuwe indrukken ontvangen, teeken ik slechts dit aan: (p. 170) ‘.... C'était peu de temps après le jour où Bonaparte avait cru devoir s'établir aux Tuileries, jour où j'ai su depuis, de sa femme même, qu'au moment de se coucher il lui dit en riant: “Allons, petite créole, venez vous mettre dans le lit de vos maîtres.”’

Zoo aardig was de betrekking tusschen Napoleon en Josephine niet bestemd te blijven. Napoleon had zijne distracties, die zijn vrouw hem niet eens kwalijk mocht nemen. De eerste liaison, die Mad^me De Rémusat vermeldt, is met een actrice, Mad^lle Georges^(*). Josephine was er spoedig achter en klaagde haar leed aan hare dame du palais:

Elle commença a me donner sur son époux des notions qui m'étaient encore tout à fait inconnues... à l'entendre, il n'avait aucun principe de morale, il dissimulait alors le vice de ces penchants... peu à peu on le verrait s'abandonner aux passions les plus honteuses. N'avait-il pas séduit ses soeurs, les unes après les autres?.... Il ne tardait pas à... lui montrer une surprise presque sauvage de ce qu'elle n'approuvait pas qu'il se livrât à des distractions qu'il démontrait, pour ainsi dire mathématiquement, lui être permises et nécessaires.’

Dan, natuurlijk, tranen van Josephine, harde en ruwe taal van Bonaparte, totdat zijn passie over was, waarop nieuwe liefkozingen de arme vrouw weer een tijdelijke gerustheid gaven (Zie p. 207 vlgg.: het komiek tooneel, waartoe deze liaison met Mad^lle Georges eens in de Tuileries aanleiding gaf.)

Maar de chronique scandaleuse van Napoleon laten wij voor hetgeen zij is. Van de talrijke gesprekken tusschen hem en Mad^me De Rémusat, meegedeeld in deze Mémoires en die zich lang niet altijd door groote belangrijkheid kenmerken, wil ik er een aanhalen, dat op letterkunde betrekking heeft (p. 278 vlgg.):

(*) Naast haar schitterde als actrice de niet schoone Mad^lle Duchesnois. ‘On disait que l'une était si bonne, qu'elle en était belle; l'autre si belle, qu'elle en était bonne.’

[p. 111]

‘Ah! le bon goût, voilà encore une de ces paroles classiques que je n'adopte point^(*). C'est peut-être ma faute, mais il y a certaines règles que je ne sens point. Par exemple, ce qu'on appelle le style, mauvais ou bon, ne me frappe guère. Je ne suis sensible qu' à la force de la pensée. J'ai aimé d'abord Ossian, mais c'est par la même raison qui me fait trouver du plaisir à entendre murmurer les vents et les vagues de la mer. En Égypte on a voulu me faire lire l'Iliade, elle m'a ennuyé. Quant aux poètes français, je ne comprends bien que votre Corneille.... Quant à Racine, il me plaît dans Iphigénie; cette pièce, tant qu'elle dure, vous fait respirer l'air poétique de la Grèce. Dans Britannicus il a été circonscrit par Tacite, contre lequel j'ai des préventions, parce qu'il n'explique pas assez ce qu'il avance. Les tragédies de Voltaire sont passionnées, mais ne fouillent pas profondément l'esprit humain. Par exemple, son Mahomet n'est ni prophète ni Arabe. C'est un imposteur qui semble avoir été élevé à l'école polytechnique, car il démontre ces moyens de puissance comme, moi, je pourrais le faire dans un siècle tel que celui-ci... Pour la comédie, elle est pour moi comme si l'on voulait me forcer à m'intéresser aux commérages de vos salons; j'accepte vos admirations pour Molière, mais je ne les partage pas; il a placé ses personnages dans des cadres où je ne me suis jamais avisé d'aller les regarder agir.’

Deze letterkundige gesprekken vonden plaats in het kamp van Boulogne. Mad^me De Rémusat was erheen geijld op het bericht van een ernstige ziekte van haar man. Zij bracht den dag aan zijn ziekbed door, maar dejeuneerde en dineerde vaak met Napoleon alleen. Dat herhaald en soms lang tête à tête gaf aanleiding tot geruchten, die Josephine werden overgebriefd, en eenige verkoeling deden ontstaan tusschen haar en Mad^me De Rémusat. Zij was van korten duur en de jaloezie nam af uit gebrek aan voedsel.

Niettemin is uit den toon van deze Mémoires duidelijk, dat haar hart in den aanvang en zelfs nog lang daarna aan Napoleon hing. Het heeft haar pijn gekost, het van hem af te trekken. De moord van den Hertog Van Enghien heeft haar zelfs nog niet geheel ontgoocheld.

‘J'ai déja dit comme il avait supporté la douleur que je ne pus dissimuler à la mort du duc d'Enghien; son indulgence à cet égard ne se ralentit point, et il trouva peut-être une sorte d'amusement à pénétrer le secret de toutes mes impressions et à en effacer peu à peu l'effet par les témoignages d'une bienveillance soigneuse, qui ranima mon dévouement pour lui prêt à s'éteindre. Je n'étais point encore de force à lutter avec succès contre l'attachement que je me sentais disposé à avoir pour lui; je gémissais de sa faute que je trouvais immense; mais quand je le voyais, pour ainsi dire, meilleur que par le passé, je pensais qu'il avait fait un bien faux calcul, mais je lui savais gré de ce qu'il tenait sa parole, en se montrant doux et bon après, comme il l'avait promis.’

Ik beken gaarne, dat de groote aantrekkingskracht van deze Mémoires voor mij gelegen is in de omstandigheid, dat zij ons in het hart van de Schrijfster doen lezen. Een jonge, reine vrouw, geplaatst naast een man als Napoleon, met een hart, begeerig en in staat om hare

(*) Talleyrand zeide eens tot den Keizer: “Le bon goût est votre ennemi personnel. Si vous pouviez vous en défaire à coups de canon, il y a longtemps qu'il n'existerait plus.”

[p. 112]

omgeving, en vooral het groote middelpunt van hare omgeving, in een ideaal licht te plaatsen; van Napoleon verwachtende, dat hij haar toe zou laten, dit te doen, maar nu langzamerhand gedwongen te erkennen, dat zij het onmogelijke heeft beproefd! Deze Mémoires hebben daarom, naar het eerste deel te oordeelen, meer literarische dan historische waarde. Ook zij behelzen op hun manier ‘le supplice d'une femme’. Wat hun historisch belang betreft: Chateaubriand, die ze reeds in handschrift gelezen had, heeft ze uit dit oogpunt goed gekenschetst in zijne Mémoires d'Outre-Tombe: ‘Les Mémoires de Mad^me de Rémusat, que j'ai connue, étaient extrêmement curieux sur l'intérieur de la cour impériale. L'auteur les a brulés pendant les Cent-Jours, et ensuite écrits de nouveau; ce ne sont plus que des souvenirs reproduits sur des souvenirs; la couleur est affaiblie, mais Bonaparte y est toujours montré à vue, et jugé avec impartialité.’

2. Eugene L. Didier, The Life and Letters of Mad^me. Bonaparte, London, Sampson Low enz. 1879, 280 bl.

Dit zijn de brieven van Elisabeth Patterson, de vrouw van Jerôme Bonaparte, die uitgesloten bleef van het Keizerlijke hof en wier opkomst, om zoo te spreken, dagteekent van Napoleon's val. Sedert dien val is haar loopbaan schitterender geweest dan die van eenig ander lid der familie, met uitzondering van Napoleon III. Koningen en prinsen hebben de vriendschap gezocht van deze dochter van een koopman uit Baltimore, getrouwd op haar achttiende, reeds verlaten op haar twintigste jaar, bewonderd om schoonheid en geest, en voor wie het lot had weggelegd, de oorzaak eener breuk te worden tusschen een paus en een keizer.

In den zomer van 1803 landde Jerôme in Nieuw-York; kort daarop werd hij door Commodore Joshua Barney, die vroeger in de Fransche marine had gediend, naar Baltimore genoodigd. Daar zag hij de achttienjarige Elisabeth Patterson, werd doodelijk verliefd, was na eenige weken met haar geëngageerd en den avond voor Kerstmis met haar getrouwd.

Zij hadden buiten den waard gerekend. Jerôme was minderjarig. Napoleon verklaarde het huwelijk niet geldig, buiten zijne en zijner moeder toestemming gesloten, en gelastte Jerôme, èn terug te keeren naar Frankrijk, èn terug te keeren zonder zijn vrouw. Zij gaven er geen gehoor aan, en bevonden zich nog in Amerika, toen Napoleon (einde 1804) Keizer werd. Maar de jonge, schoone vrouw geloofde in haar schoonheid. Als zij Napoleon slechts kon zien, zou zijn weerstand zijn gebroken. Jerôme en zijn vrouw gaan onder zeil naar Europa en landen (April 1805) te Lissabon. Of neen, de jonge vrouw landt niet. Mad^me Jerôme moet aan boord blijven op 's Keizers last. Jerôme schrijft, Jerôme ijlt naar Parijs. Tevergeefs, en voor de ongelukkige schoone bleef niets over, dan te pogen uit de haven van Lissabon een

[p. 113]

andere haven te bereiken, waar zij veilig was voor Napoleon. Zij richtte koers naar ons land. Den eersten Mei kwam zij op de reede, maar verder dan Texel kwam zij niet. Raadpensionaris Schimmelpenninck had de strengste orders, haar landen te verhinderen. Zij week naar Londen, waar den 7^den Juli 1805 haar eerst en eenig kind geboren werd. Vóór het einde van het jaar was de jonge, schoone moeder, die geen oogenblik den moed of het geloof in haar man verloren had, in Baltimore terug. Een aanzienlijk jaarlijksch pensioen, haar door Napoleon aangeboden, onder voorwaarde, dat zij ophield zich Bonaparte te noemen, werd in dezen tijd door haar geweigerd.

Inmiddels had de Keizer (24 Mei 1805) Paus Pius VII verzocht, Jerôme's huwelijk te ontbinden. Napoleon had de onbeschaamdheid, vooral den nadruk te leggen op de omstandigheid, dat Miss Patterson Protestantsch was. Te gelijk met den brief ging een gouden tiara voor den Paus. Brief en tiara bleken vruchteloos. Maar wat de Paus weigerde, deed de rechtbank in Frankrijk, die het huwelijk onwettig verklaarde. Jerôme schreef nog eenige pathetische brieven aan zijn ‘chère et bien-aimée femme’, en was daarna gewetenloos en laaghartig genoeg, om in de scheiding te berusten. Voor zijn belooning werd hij prins en admiraal.

En nu kan in het gemoedsleven der twintigjarige, schandelijk verlaten vrouw een geweldige omkeering plaats gegrepen hebben. Het voorwerp harer liefde werd het voorwerp van hare minachting. Alles was bitterheid geworden, en een cynische trek liep voortaan door geheel haar karakter. Tijdens de regeering van Napoleon bleef zij in Amerika. Na zijn tweeden val vestigde zij zich, tegen den wensch van vader en vrienden, te Londen voor de opvoeding van haar kind, nadat zij eerst in Amerika haar huwelijk had laten ontbinden, opdat de ellendeling niet, na Waterloo in het ongeluk, nog aanspraak zou maken op haar fortuin. Van uit Engeland begint de reeks der brieven, die juist niet in staat zijn, de teederste soort van sympathie te wekken.

In Londen is zij gezien en zeer gezocht, de lionne van de season. Zij meldt het haar vader, die, in haar oog, haar niet genoeg steunt. ‘Let people think’, schrijft zij hem, ‘you are proud of me, which indeed you have good reason to be, as I am very prudent and wise’, waarop de vader antwoordt: ‘You say you are prudent and wise; God grant it may be so, for surely nothing would give me more pleasure.’

Nooit heeft een jonge vrouw grooter zelfvertrouwen aan den dag gelegd, helderder bewustzijn van hare gaven:

‘My fervent desire of European pleasure’, schrijft zij haar vader (najaar 1815), ‘was not the vision of a distempered fancy. It was only a prophetic spirit of the fascinations which here surround existence.,. Beauty commands homage, talents secure admiration, misfortune meets with respect.... There is no danger

[p. 114]

of my committing a single imprudent action - circumspect conduct can alone preserve those distinctions for which I sighed during ten years.’

Het was wel de moeite waard, naar deze ‘distinctions’ tien jaar te zuchten.

De arme vader was niet gerust. Hoe zij, na met hem hare moeder en laatste zuster naar het graf te hebben gedragen, hem had kunnen verlaten, ‘to seek for admiration in foreign countries, surely the most charitable construction is, that it must proceed in some degree from a state of insanity’. Ziedaar dus den indruk, dien zij op haar vader maakte. Maar - ‘il est difficile de contenter tout le monde et son père’.

Alles tevergeefs. Zij wilde en zou het leven genieten. Weldra is zij in Parijs de heldin van den dag om haar gratie en schoonheid. Wellington bewondert haar. Talleyrand roemt haar geest. Mad^me De Stael verheft haar vrouwelijk schoon. Wat wil men meer? ‘I have every thing’, schrijft zij uit Parijs, ‘necessary to my complete success, except money.’

Gelijke zegepraal later in Genève, waar grooten en prinsen en andere ledigloopers haar omringen. Uit Genève licht zij haar vader in omtrent de opvoeding van haren zoon, toen reeds vijftien jaar oud: ‘I hope he will reward... all my cares, and I rejoice that I have no more children to toil after, never having envied any one the honour of being a mother of a family, which is generally a thankless position.’

Het zou dat vooral destijds geweest zijn voor haar. Elken avond gaat zij uit. Zij gelooft er niet ouder uit te zien dan vijf en twintig, al telt zij tien jaren meer. Drie keer in de week neemt zij dansles, haar eigen zoon meldt het ons, om den volgenden winter veel te kunnen dansen, wat zij betreurt in Parijs niet te hebben gedaan. Straks vinden wij haar, op uitnoodiging van Pauline Bonaparte, in Rome met den jongen Jerôme, want de familie Bonaparte behandelt haar als aangetrouwd, ook Madame Mère. Had Miss Patterson van haar leed iets geleerd? iets anders dan de zucht, om zich te verstrooien, te verdooven, en in het vervolg verstandig te zijn? Van haar zou men althans verwachten, dat zij in haar eigen kind nooit een oprechte liefde zou tegenwerken, en geen huwelijk ooit zou weigeren om wereldsche overleggingen. Men oordeele: ‘I will never consent to his marrying any one but a person of great wealth. He knows I can only recognise a marriage of ambition and interest, and that his name and rank require it.’ Men zou een brief, waarin deze woorden voorkomen, eerder geteekend achten Napoleon dan Elisabeth Patterson.

Verstandig is zij geworden, dat valt niet te ontkennen:

(Aan haar vader, 1822) ‘I beg, my dear Sir, you will advise Bo (haar zoon, destijds te Baltimore) in this sense, and discourage all tendency to romance and absurd falling in love which has been the ruin of your own family.’ Zij eischt, dat hij nooit afstand zal doen van ‘a single particle of his consequence, which might

[p. 115]

be lost in some boyish connexion begun in folly and to end in children, obscurity and poverty.’

Zij is letterlijk ziek van agitatie omtrent het huwelijk van haar zoon, die naar Amerika was gegaan ten behoeve van een huwelijksverbintenis met zijn nicht, Prinses Charlotte, de dochter van Joseph Bonaparte.

Na zijn vertrek bleef zij nog eenige weken in Rome en vertrok toen naar Florence. Hier ontmoette zij Jerôme Bonaparte toevallig in het Paleis Pitti. ‘On seeing her Jerome started and whispered to the Princess of Wurtemberg, his second wife: “That is my American wife.” No words passed between them.’ Later schreef zij van hem: ‘Poor man, his faults always proceeded from want of judgment more than badness of heart; but, when the first is wanting, nothing improper can excite surprise.’ Een, in zeker opzicht, zachter trek:

Van haar zoons huwelijk scheen niets te kunnen komen, en voorloopig zette hij zijne studiën in Amerika voort. De moeder verliest hem geen oogenblik uit het oog, en geeft haren vader allerlei raad voor hem. Zij betreurt, dat de jonge Jerôme zijn hond niet bij zich heeft, ‘for the poor beasts fidelity and many other good qualities which he possesses, not to mention his great intelligence which renders him superior to half the persons one meets in the world’.

Welke opmerking evenwel niet te kennen geeft, dat zij al genoeg had van de wereld. ‘There are balls or parties every night’, schrijft zij 1822 uit Genève, ‘and I have not spent one night during five months at home’, te sterker, daar de brief gedagteekend is van 24 December.

Openhartiger wereldsche vrouw is er misschien nooit geweest. Zelve Protestantsch, liet zij haar zoon grootbrengen in het Roomsche geloof, ‘the religion of princes and kings’.

En toch maakt een en ander soms den indruk van iets gedwongens. ‘I have seen a German countess - schrijft zij Lady Morgan - she is a practical philosopher, unlike me as possible... She tried to débarrasser me of what she called mes idées romantiques et mes grandes passions. But I am incorrigible.’ Dat practische en positieve schijnt dus aangenomen. Was er een hartewond, een nog ongeheelde wond? In een brief van 1825 (p. 187) lees ik deze veelbeteekenende woorden: ‘Nothing can, I think, console for the loss of a person whom one has loved and been loved by’, en in 1826 deze pessimistische uiting: ‘Marrying is almost a crime, in my eyes, because I am persuaded that the highest degree of virtue is to abstain from augmenting the number of unhappy beings... I have no desire to see my son married, and I hope he will never have any family.’

Inmiddels gaat fashionable life, gelijk het heet, voor haar zijn gang. Van 1826 tot 1831 was zij in Florence, overal ontvangen, overal welkom: aan het hof, aan de ambassades, bij particulieren. Haar toilet was uitgezocht, haar schoonheid nog in staat veroveringen te maken.

[p. 116]

‘Mama is still at Florence’ (1827), schrijft haar zoon, destijds in Rome, ‘where she is very much attended to, and amuses herself.’ En zelve schrijft zij uit Florence: ‘I was out every night for three months until two in the morning, until I became so unwell that for the last two weeks, I have had a fever, which forced me to stay at home. I am now better, and shall commence my amusements by going to a party this evening’. 't Is, of zij haar leed wil wegdansen, want het dansen gaat, om zoo te spreken, theoretisch: ‘I should prefer a child of mine... dancing every evening in good company, to his or her marrying beggars and bringing children into the world to deplore existence.’

Haar zoon was van een ander gevoelen en huwde een koopmansdochter van Baltimore in 1829; een jaar later was hij vader. Het viel de moeder hard, erover heen te komen. Daarbij begonnen de jaren reeds te klimmen: ‘I am dying with ennui, and do not know in what way a person of my age can be amused. I am tired of reading and all ways of killing time.... I doze away existence; I am too old to coquet, and without this stimulant I die with ennui... I am tired of life, and tired of having lived.... It is a bore to grow old.... All is vexation and vanity.’ Dat zijn de uitdrukkingen, die nu in hare brieven voorkomen.

Uit hare verveling, in Genève, Parijs of ook Baltimore jaren lang met meer of minder geduld gedragen, ontwaakt zij eerst in 1849, toen op het onverwachtst de ster der Bonaparte's weer opging:

‘The emperor’, schrijft zij 14 Maart 1849 (p. 265) aan Lady Morgan, ‘hurled me back on what I most hated on earth - my Baltimore obscurity; even that shock could not divest me of the admiration I felt for his genius and glory; I have ever been an imperial Bonapartiste quand même, and I do feel enchanted at the homage paid by six millions of voices to his memory, in voting an imperial president.... I never could endure universal suffrage until it elected the nephew of an emperor for the chief of a republic; and I shall be charmed with universal suffrage once more if it insists upon their president of France becoming a monarch. I am desinterested personally. It is not my desire ever to return to France.’

Het was goed voor haar, dat zij persoonlijk belang ter zijde stelde. Men weet, hoe zij het proces verloor, dat zij ondernomen had, om de rechten van haar zoon te handhaven. Tevergeefs pleitte Berryer's welsprekendheid. - Zij keerde weer naar Baltimore, waar zij nog achttien jaren had door te brengen en doorbracht met de administratie van haar nu zeer aanzienlijk vermogen. ‘Once’, placht zij in haar hoogen ouderdom te zeggen, ‘once I had everything but money; now I have nothing but money.’ Zij overleefde nog haar zoon, die toch vijf en zestig jaar was, toen hij stierf. Maar haar verleden week niet van haar. ‘She once asked a lady, who had recently returned from Europe, if she had not heard of her beauty on the continent? She was in the

[p. 117]

habit of standing before her portrait, and viewing with complacency the wondrous beauty which had led captive the heart of Jerôme Bonaparte.’ Zij koketteerde nog met haar leeftijd. Op haar negentigste jaar wordt zij gevraagd naar haar ouderdom. Haar snippig antwoord luidde: ‘Negenhonderd negentig jaar, negen en negentig dagen en negen minuten.’

Wat een vrouw! Heeft Shakespeare haar gemaakt? Een mondaine tot het einde. Zij gaf in tegenwoordigheid van haar nicht haar voorkeur voor het Roomsch geloof, de ‘religie van de koningen’, te kennen.

‘Oh! aunt’, riep deze uit, ‘you would not give up Presbyterianism?’ To which Mad^me Bonaparte responded: ‘The only reason I would not is, that I should not like to give up the stools my ancestors had sat upon.’ En p. 276: ‘Up to the time of her last illness she was in the habit of looking over her ancient finery. Each article had its history: This was her husband's wedding coat; this dress was given her bij the Princess Borghese; this one had been worn at the court of Tuscany; this one she wore at the Pitti palace on the day she met her husband, this she wore when presented to Madame Mère etc.’

Den 30^sten December 1878, op haar drie en negentigste jaar derhalve, werd zij ziek en sedert dien dag verliet zij niet meer haar bed. Men stond eromheen. Iemand maakte de opmerking: ‘Niets is toch zeker als de dood.’ De repartie van de zieke was onmiddellijk: ‘Except taxes!’ Het sterven zelf duurde twee en een halven dag. Op dat sterfbed, zegt Didier, ‘her hands were as rosy as an infant's’. Den 4^den April 1879 is zij eindelijk bezweken. In Februari was zij 94 geworden.

Er is bij mijn weten in lang geen boek uitgekomen, dat ons zulk een opmerkelijk karakter te vermoeden geeft. Misschien mogen wij nog meer mededeelingen te gemoet zien; in haar testament is althans sprake van ‘diaries and manuscripts’. De perzik smaakt naar meer.

Op den achtergrond van het tooneel, waarop dit boek ons verplaatst, staat een stille, boeiende figuur, eenigszins in de schaduw, maar toch herkenbaar, die van den ouden Heer Patterson; een man van den ouden slag; bij vergissing, zou men haast zeggen, vader van deze vrouw; voortdurend een dochter beknorrende, die de wereld bewonderde.

3. Georg Brandes, Sören Kierkegaard, Ein literarisches Charakterbild. Leipzig, 1879. 240 bl.^(*).

Deze oorspronkelijke en in zeker opzicht krachtige man is bij ons te weinig besproken. Het literarische Charakterbild, door niemand minder dan Georg Brandes geteekend, geeft een opvatting, waarmede het de moeite waard is kennis te maken.

(*) Te vergelijken: A. Bärthold, Sören Kierkegaard, ‘eine Verfasserexistenz eigner Art’, en dezelfde: Noten zu S.K. 's Lebensgeschichte.

[p. 118]

Een vriend van natuurstudie was hij in dezen tijd van natuurstudie niet, een hart voor de geschiedenis had hij even min; zijn aanleg was daarvoor te bespiegelend; nauwelijks trok de muziek hem aan; aan de liefhebberijen van de negentiende eeuw is hij dus vreemd gebleven: zal men nog naar hem willen omzien? Naar die magere, droge gestalte, dat gebogen hoofd, den man met de parapluie onder den arm, zonder wien het corso van Kopenhagen een zijner vaste typen miste? Daar was hij voor elk toegankelijk, maar niemand wage het, hem daarvoor te houden, als men des avonds de verdieping voorbijgaat, die hij bewoont. Alle vensters zijn verlicht van de talrijke, fraai gemeubelde, goed verwarmde vertrekken, waarin de zonderlinge denker op en neer wandelt, tenzij hij juist even stilstaat, om iets op te schrijven. Hij kan het overal doen; in alle kamers is schrijfgereedschap aanwezig: papier en inkt. Hoe had hij het zonder beide kunnen stellen? Inkt, dat geestrijk vocht, dat nog geen afschaffing heeft willen afschaffen, in niemands leven heeft het grooter beteekenis gehad dan in het zijne. Dertig boekdeelen heeft hij achtergelaten; schier even omvangrijk is buitendien zijne schriftelijke nalatenschap: nagenoeg alles de vrucht van twaalf jaren arbeids, de twaalf laatste van zijn leven; een leven, uitwendig het eentonigste; innerlijk, misschien het meest stormachtige, dat ooit in Denemarken werd geleefd.

Jeugd heeft hij niet gekend. Zijne ouders waren lang niet jong meer, toen hij (1813) geboren werd. Zwaarmoedig en ironisch was zijn aanleg van het begin. Zijn ziel miste zon. Zwak, krank, stond hij pijnen uit, die hem schier tot waanzin brachten. Hij spreekt zelf van zijn ‘doorn in het vleesch’. Omgekeerd, in zijne talrijke werken, nooit van zijne moeder.

Zijn vader was een Jutlandsche boer, in zijn jonge dagen een herdersknaap, levende op de heide, in al haar onafzienbaren weemoed, in hare eenzaamheid. Het maakte dien vader visionnair, mystiek, welk mysticisme hem evenwel later niet verhinderde, een solide en schrandere winkelier te Kopenhagen te zijn. Hij was met al zijne kerkelijke rechtzinnigheid ‘verstandig in zijn geslacht’ als een kind der wereld; streng, rechtzinnig, hypochondrisch. Zijn zoon heeft de werking dezer eigenschappen ondervonden. De huiselijke kring was benauwend; verstrooiingen waren verboden waar. Wilde Sören uitgaan, de vader vergunde het hem niet, maar vertelde hem een wandeling, zoo natuurlijk, zoo aanschouwelijk, zoo levendig, dat het kind na een half uur meer vermoeid was, dan wanneer hij werkelijk had geloopen. Sören zag hem spoedig deze kunst af en wedijverde met zijn vader. Zoo werd de zin voor werkelijkheid vroeg in hem afgestompt, de phantasticus ontwikkeld.

Geheel naïef was deze opvoeding niet. De vader bespeurde, wat hij deed, bespeurde het bijna als iets noodlottigs. Hij zag zijn kind

[p. 119]

geestelijk kwijnen, en kon er niets aan veranderen, even min als aan zichzelf. Soms stond hij stil voor zijn knaap en sprak: ‘Arm kind, gij wandelt uw weg in een stille vertwijfeling.’

's Vaders orthodoxie leerde hem wel theologiseeren en disputeeren, maar niet de zwaarder kunst van blijde te zijn. Integendeel: puriteinsche angsten maakten zich van hem meester; angsten, die, om de hel te ontvlieden, zich storten in een hel; angsten, waarvoor geen kruid is gewassen, en die daarom zoo gemakkelijk voeren tot lichtzinnigheid en geveinsdheid.

Speelkameraden had hij niet. Voor lichaamsoefeningen of stoeipartijen was hij te zwak. Zelfverdediging moest hij zoeken in bijtenden spot, verbittering ten slotte voor zijn eigen karakter, dat tevens in dien spot, soms in schijn tot scherts zich veredelend, een middel bezat, om de zwaarmoedigheid te verbergen, die, ware zij aan het licht getreden, hem gemaakt zou hebben tot hetgeen zijn trots verafschuwde: een voorwerp van medelijden.

Alles werkte samen, om hem aan die atmosfeer van waarheid, natuurlijkheid, te ontrukken, die voor een gezond geestelijk leven onmisbaar is. Het pleit voor hem, dat hij in weerwil van de sombere en onaangename herinneringen, die de gedachte aan zijne jonge dagen bij hem moest opwekken, nooit in een reactie vervallen is ten aanzien van den geest, die toch zijn jeugd bedorven had. Zijn vader had hem ‘uit liefde ongelukkig gemaakt’; ongelukkig, dat stond vast; maar uit liefde, dat stond niet minder vast. Het Christendom van zijn vader te verloochenen, al had hij er ook niets aan te danken: de piëteit veroorloofde hem niet, dat zelfs als mogelijk te beschouwen.

Een aangrijpende ervaring kwam die piëteit versterken, al had zij ook voor een minder edelen geest een geheel andere vrucht kunnen dragen. Zijn vader was in zijn oog tot dusver beminnelijk zeker niet, maar wel in de hoogste mate eerbiedwaardig geweest: het ideaal van zedelijke gestrengheid. Hij geloofde onvoorwaardelijk aan zijns vaders integriteit. Dit geloof ontving een zwaren, een onherstelbaren schok. Hij kwam plotseling, toevallig, tot de ontdekking van een geheim in het leven zijns vaders, dat op het karakter van den ouden man een ongunstig licht wierp.

Zijn lijden was groot. Hij noemt het ergens de groote aardbeving in zijn leven. Maar die teleurstelling wekte geen verontwaardiging, geen afkeer; louter medelijden. In den eerbied voor den gewaanden vlekkelooze mengt zich een druppel teederheid voor den bevlekte. Dat Christendom, eens, naar het scheen, 's vaders zwaard, werd nu in zijn oog 's vaders steun, 's vaders staf. De zoon had dat Christendom er te liever om. Wie wist, of dat voor de wereld zoo strenge geloof niet in de binnenkamer den schuldige een woord had toegefluisterd, balsem in een wond. Hoe op later leven te verloochenen, wat op hem geen anderen indruk moet hebben gemaakt, dan die teweeggebracht wordt

[p. 120]

door den aanblik van den stok, waarop een vader, thans niet meer onder de levenden, in zijn grijsheid heeft geleund.

Zonderling en treffend wordt dus zijne geheele betrekking tot het Christendom: hij moet er den hardsten godsdienst in zien, en tevens den godsdienst, waarvan hij zich niet te binnen kan brengen, wat een voor hem onvergetelijk, en tevens ongelukkig, wezen eraan verschuldigd was geweest, zonder onwederstaanbare verteedering te gevoelen. Dit laatste bindt hem handen en voeten tegenover een macht, welker zwakke zijde aan zijn scherp verstand geenszins ontging.

Aan zulk een piëteit, als in dit geval werkzaam was, moest zich onvermijdelijk een geheel ander gevoel huwen: een zekere minachting, althans geringschatting. Hieraan is medelijden altijd eenigszins verwant. En medelijden was, als daareven bleek, bij hem een bron van piëteit geworden. Ook vervoert de piëteit tot onderdrukking der critiek. Men wil de gebreken niet zien van datgene, waaraan men piëteit toedraagt. Dat onderscheidt piëteit van geloof. Het geloof ziet geen bezwaren, de piëteit wil ze niet zien.

Op deze natuurlijke aaneenschakeling moet bij Sören Kierkegaard vooral gelet worden. Zoo dringt men door in het diepst van zijn wezen, waarvan dus de samenstelling gunstiger had kunnen zijn. Had hij meer geloof gehad, hij had inniger kunnen liefhebben; had hij meer critiek gehad, hij had met grooter humaniteit kunnen verdragen.

De geringschatting, aan de piëteit onwillekeurig verbonden, wordt vanzelf tot ironie, de Sokratische ironie; een stemming, want zoo mag men haar noemen, die rijper leeftijd al licht de redelijkste doet schijnen. De ironische stemming wortelt in rijke levenservaring, waarbij geen begoocheling gespaard, en niettemin de levenslust bewaard bleef; eene levenservaring, die ons òf de onzekerheid, òf het onbevredigende, òf zelfs het ijdele van vele dingen heeft doen inzien, terwijl men zich omringd vindt van hen, die deze zelfde dingen onbetwijfelbaar en waard om na te streven noemen.

In Brandes' ‘Charakterbild’ moet men lezen, hoe deze onderscheidene krachten Kierkegaard tot den indrukwekkendsten dichter-prozaschrijver van Denemarken hebben gemaakt. Hij kon dit worden, omdat hij èn dichter, èn scherpzinnig denker was. Een zijner groote eigenaardigheden ligt in de nog ongewone vereeniging van Protestantsche orthodoxie en besliste afkeuring van het kerkelijk Christendom. Het Christendom, voor zijn verstand een paradox, voor zijn hart lijden - werd in zijn oog door de Kerk ten eenen male miskend. Vandaar zijn bittere strijd tegen de geestelijkheid, wier slachtoffer hij natuurlijk geworden is. - Wie zich een denkbeeld wil vormen van Kierkegaard's geestesrichting, leze o.a. zijne Einübung im Christenthum aus dem Dänischen, vertaald door Bärthold (Halle, Julius Fricke 1871)^(*).

(*) Nog in het Duitsch, evenzeer van de hand van Bärthold: Kierkegaard's Zwölf Reden (1875), Drei Beichtreden (1877), Lessing und die objective Wahrheit (1877).

[p. 121]

Brandes, die Sören Kierkegaard zoo grondig kent, noemt dit een van zijne voortreffelijke geschriften, een werk, dat uitmunt door scherpzinnigheid en waarheidsliefde. Wie geen tijd heeft, gaat Brandes voort (bl. 217), veel uit Kierkegaard's laatste periode te lezen, moet althans dit boek door en door leeren kennen. In dit werk heeft Kierkegaard den gang zijner denkbeelden geteekend, geheel zijn gevoelsleven nedergelegd.

Wanneer men met de Einübung im Christenthum kennis heeft gemaakt, bespeurt men, welke diensten het Brandes bewezen heeft bij zijne letterkundige karakterteekening van Kierkegaard. Die karakterteekening is in menig opzicht een meesterstuk; er is diepte in en warmte. Overal straalt de poging door, om den schrijver in het gunstigste licht te plaatsen, om zijne voornaamste levenservaring tot bron zijner letterkundige werkzaamheid te maken^(*). Aan de andere zijde stelt juist de Einübung im Christenthum ons in staat, te beoordeelen, in hoever Brandes' teekening den geheelen Kierkegaard recht laat wedervaren. Brandes heeft een literarisches Charakterbild willen geven, en was dus, streng genomen, misschien niet verplicht, het godsdienstig standpunt van Kierkegaard te kenschetsen. Beproeven wij dat te doen, zoo schijnt het volgende op den voorgrond te moeten staan: Kierkegaard ziet in het Christendom de hoogste waarheid, omdat Christus zelf voor hem het absolute is. En onder het absolute verstaat hij niets anders dan de volstrekte toewijding en zelfopoffering, uit onuitputtelijke liefde geboren. Het relatieve is in zijn oog het gebied van het doelmatige. Het relatieve is mitsdien het gebied van het verstand. Hier kan niets geschieden, of op de vraag: waartoe? moet een antwoord kunnen worden gegeven. Het absolute is daarentegen het gebied van de liefde, van dat handelen, dat zijn beweegkracht vindt, niet in een doel, ofschoon het natuurlijk niet zonder doel geschiedt, maar in heiligen aandrang, in geestdrift, om zoo te spreken, in een goddelijk instinct van mededeeling van eigen wezen, van overstorting van eigen wezen en leven in anderen. De liefde, de niet berekenende, de zelfopofferende liefde, de liefde, die met het grootste gemak over geheel het aardsch bestaan beschikt, is in zijn oog het bovenmenschelijke, het goddelijke; en Christen te worden, dit te gelooven, hiervan overtuigd te zijn en de practijk naar dit geloof in te richten.

Dit is inderdaad Kierkegaard's groote eigenaardigheid. Hij kan zich niet alleen geen Christendom voorstellen zonder geestdrift; neen, even min een Christendom, dat in iets anders dan in de hoogste geestdrift bestaat, in iets anders zijn wezen vindt of zoekt. Deze geestdrift is geloof, dat op een geheel anderen grondslag rust dan wetenschap of practijk. Dat geloof is niet het voor waar houden van eenige stelling,

(*) Men hoore evenwel ook de wederpartij: ‘Die Bedeutung der aesthetischen Schriften Sören Kierkegaards mit Bezug auf G. Brandes S.K. ein literarisches charakterbild’ von A. Bärthold, 1879.

[p. 122]

het is de moed van te midden eener werkelijkheid, waarin oorzaken naar hare gevolgen moeten berekend worden en die ons verplicht, soms veroordeelt, practisch te zijn, met gevolgen geene rekening te houden, om de onvoorwaardelijke heerschappij te verzekeren aan een beginsel, juister nog aan een aandrift, die in haren goddelijken adel, en daarin alleen, haar recht van bestaan vindt.

In deze opvatting van het geloof ligt de verklaring van Kierkegaard's vijandige gezindheid jegens de Kerk. Al neemt hij aan, wat in de hoofdzaak door de geheele Christelijke Kerk wordt geleerd, hij hecht aan hare uitdrukkingen een anderen zin. Maar bovenal: hij zoekt in een door den Staat betaalden geestelijken stand, die een bruikbare moraal heeft te prediken en de goddelijke dwaasheid der volkomene toewijding, der volkomene liefde binnen de perken moet terugbrengen van het gezond verstand en van de maatschappelijke orde, tevergeefs die geestdrift, of zelfs den moed om die geestdrift aan te prijzen, waarin hij al de waarde van het geloof vindt. Kierkegaard, ware hij Katholiek geweest, had een St. Franciscus kunnen worden, indien hij althans de kracht van karakter had bezeten, om het leven in te richten naar zijne theorie.

Geesten, als de zijne, die het recht van het enthusiasme handhaven, zijn onmisbaar, om den zoo onmisbaren practischen zin voor het gevaar te behoeden van tot de alleenheerschappij te geraken. Van zulke geesten gaat kracht uit, een kracht, die verheft. Waarom Kierkegaard nog altijd uitsluitend met den naam van Christendom blijft doopen wat, met veel minder kans op het kweeken van misverstand, zielenadel wordt genoemd; waarom hij behagen blijft scheppen in den naam van Godmensch, gegeven aan een menschelijk wezen, waarin de liefde een volstrekt gezag uitoefent: dat een en ander moet hijzelf weten. Wij zijn zeer verre van deze zonderlinge hebbelijkheid in bescherming te nemen. Maar dit verhindert ons niet, en mag ons ook niet verhinderen te erkennen, dat men, na het lezen van zijne Einübung im Christenthum, zich opgewekter gevoelt, edeler gestemd. Hij is een dier schrijvers, die het hooge en nauwe venster van de cel, waarin wij ons leven doorbrengen, voor eenige oogenblikken weet open te zetten. Dan zien wij iets van den blauwen hemel.

(Wordt vervolgd.)

A. Pierson.