De Tijdspiegel. Jaargang 36

Een historische roman.

Tempelier en Volksman door P. Conradi. Twee deelen. Leiden, E.J. Brill.

Onder de vertaalde romans vonden wij ergens ook dezen roman vermeld. Op den titel evenwel ziet men dien niet als eene vertaling aangekondigd en even min in het voorbericht, dat - ontbreekt en dat juist hier zoozeer te stade had kunnen komen aan de mindere bekendheid van de meeste romanlezers met den tijd, waarin de hier beschreven handeling plaats vindt.

Dat wij hier eene vertaling voor ons hebben, is boven allen twijfel verheven, dachten wij, en dat de vertaling aan bekwamer handen had kunnen worden toevertrouwd, is niet minder zeker. Jammer voor den

[p. 310]

Uitgever, die zich beijverde het werk in schoonen druk te doen verschijnen! Jammer voor het werk zelf, dat toch te veel blijken bevat van degelijke studie, van dichterlijken zin, van hooger bedoelingen en van warme waardeering van het goede, waar en bij wien dat zich openbaart, dan dat die arbeid ongeroemd en ongenoten zou mogen voorbijgaan!

Maar nu wordt weer verzekerd, dat het een oorspronkelijke roman is en wel van de hand van een auteur, die reeds vroeger als schrijver optrad. Het zij zoo! Toch blijft dít altijd waar, dat de schrijver niet altijd zijn pen meester is, dat, mag hij zijn gelukkige oogenblikken hebben, waarin de zinnen hem als uit de pen vloeien, er ook niet weinigen zijn, waarin hij zijn gedachten slechts met moeite onder woorden weet te brengen.

Wij zien ons in dezen historischen roman verplaatst in het Land van Voorne, in 's Graven Haag, maar vooral op dien bodem, ‘welke zoo rijk is aan groote mannen van allerlei soort, zoo vruchtbaar aan groote uitvindingen en die op zoo veel gewichtige bladzijden in de geschiedenis der menschheid aanspraak maakt’, in dat West-Vlaanderen namelijk, dat ook in dit tijdschrift door de pen van den natuur- en kunstlievenden Havard zoo keurig beschreven is. En in deze streken zien wij ons verplaatst in een der gewichtigste tijdperken van het leven der Westersch-Europeesche menschheid, te weten het einde der dertiende, mogelijk het begin der veertiende eeuw. De kruistochten hebben uitgewoed. Wat die kruistochten waren en uitwerkten, wordt door Conradi treffend beschreven, zij het al, dat het misschien minder juist is, als hij die kruistochten zich voorstelt als den vond van eene listige geestelijkheid. ‘Tot de grootste en invloedrijkste gebeurtenissen behooren de kruistochten. Het was de laatste groote volksverhuizing op één na. Het was een der grootste openbaringen van de kracht des Woords, van de bijna onbegrensde kracht van den wil en de zucht naar avonturen. Wat de Noordsche zeekoningen hebben gedaan op de baren, hebben de ridders en hunne voetknechten gedaan op het land. En al vervolgden zij een hersenschim, zij vonden den morgen van een blijden dag.

Het heeft der geestelijkheid nooit ontbroken aan het vermogen om de zwakke zijde van den mensch te vinden, en toen de onbesuisde moed der ridders gevaarlijk begon te worden voor elk ander menschelijk schepsel, vonden zij een veiligheidsklep, en richtten de blikken van gansch westelijk Europa naar Azië. Zij wisten, dat de mensch hartstochtelijker zoekt naar hetgeen hij niet kent dan naar hetgeen hij kent; naar dingen, niet proefhoudend voor het gezond verstand, dan naar dingen, die dat wel zijn; verschillende tochten naar het Westen over den Oceaan na de ontdekking van Amerika hebben het bij vernieuwing doen zien, Eldorado's en verjongingsbronnen hebben daarin een groote rol gespeeld.

[p. 311]

“God wil het,” sprak de mond van den geestelijke. “God wil het!” antwoordde ridder en knaap, en zij hechtten het kruis op de borst en het zwaard aan de heup en trokken voort naar een gansch nieuwe en onbekende wereld, en het Heilige Graf zou door bloed worden gezuiverd en vrij worden gehouden van de voetstappen der Heidenen.

Wat moet de indruk zijn geweest op de zonen van West-Europa, toen zij in het Oosten kwamen, met zijn hoogen, donkerblauwen hemel, met zijn schitterenden zonneschijn, met zijn versterkte sombere steden, hechte vensterlooze huizen, met zijn donkerbruine kinderen, kleiner van gestalte, vlug van beweging, die door hun kunst en ervaring vergoedden, wat de ijzeren ridders boven hen voor hadden in kracht, met zijn dochteren, schoon genoeg om haar gelaat te vertoonen, ijdel genoeg om het te verbergen, en de lang gespleten, donkere oogen met den verleidelijksten glans te doen schitteren?

Er zijn vele vragen, die de kruistochten bij den belangstellende doen opkomen, maar van de intieme geschiedenis weten wij te weinig. De Oosterlingen stonden in beschaving boven de Westerlingen in veel opzichten, de Westerlingen zijn het tot hun voor- en nadeel te weten gekomen. De Oosterlingen wisten van de weelderige genietingen meer dan de Godfrieds en de Richards en Tancreds, en de ruwe zonen van West-Europa zijn onder den invloed gekomen van zachte divans, mollige kussens, ruischende fonteinen, zon- en maanlicht, genoten in zuilengangen van Oostersche paleizen; en Saladin kon meer uitwerking geven aan zijn krom zwaard, dan Richard Leeuwenhart aan zijn tweehandskling. Het Oosten heeft aan de teugellooze kracht van het Westen een aderlating toegediend, die alleen doodelijk was voor hen, die slechts dierlijke kracht kenden; veel menschelijke dierlijkheid kwam om en het verstand kreeg meer lucht, meer ruimte, meer vrijheid van ontwikkeling.’

En terwijl er zoo ruimte en gelegenheid en daarmede tevens zucht tot ontwikkeling gewonnen waren, leefden en werkten in deze landen, ten zegen van tijdgenoot en nakomeling, mannen als Jan van Zyrik, Floris de Vijfde en Jacob van Maarland. Jan van Zyrik - niet, zooals Conradi stelt, Willem van Mechelen, die eerst in het jaar, waarin Floris vermoord werd, als Bisschop optrad - was een van de beteren onzer Kerkvorsten. Naar vermogen ging hij te keer de grove, onder de geestelijkheid heerschende onzedelijkheid, de onkiesche, in het kerkelijk leven ingedrongen praktijken, welke wel is waar de bewijzen waren van het lage standpunt, waarop de Christenheid nog stond, maar aan de andere zijde door de meer ontwikkelden toch ook begonnen afgekeurd te worden. - Floris de Vijfde, der Keerlen God, de afgod van de niet-adellijken en niet-geestelijken, die bij het fnuiken van den tot dusver oppermachtigen adel zeer zeker meermalen zich heeft schuldig gemaakt aan willekeurige handelingen, maar aan den anderen kant den grooten stoot heeft gegeven aan de bevrijding en verheffing

[p. 312]

van den minderen man en aan den bloei en de ontwikkeling van onze steden. - Jacob van Maerlant eindelijk, met groote voorliefde door Conradi geteekend en al het goede, dat hier van hem gezegd of aan hem toegeschreven wordt, toch ten volle bezittende. Dat deze in het jaar 1234 geboren en in 1300 overleden Vlaming een inderdaad hoogst voortreffelijk man was, blijkt uit hetgeen Hofdijk o.a. van hem verzekert: ‘Met een dichterlijk gemoed begaafd bezat hij te gelijkertijd een warmen zin voor wetenschappelijke oefening.’ Verbloemt deze al niet, wat Maerlant min prijselijks bezat of later verkreeg, zijn blaam gaat toch gepaard met grooten lof: ‘Naarmate zijn geest zich echter in wetenschappelijke kennis ontwikkelde, misschien ook naarmate zijn blik op het leven der poorters rondom hem meer helder en zijne denkbeelden omtrent de verspreiding van kennis rijper werden, begon zijne zucht voor waarheid zich van de romantische poëzie af te wenden. Hij meende het schoone onderworpen en dienstbaar te moeten maken aan het Nuttige; stiet daarom alles, wat naar zijn inzien niet geschiedkundig waar was in den engsten zin, wat niet zedelijk-goed was in de bekrompenste opvatting,

Alle fabelen en boerden,
Alle trufen en faloerden,

met verachting van het veld der poëzie - en wendde zich bijna uitsluitend tot het Leerdicht, in welken vorm hij over gewijde en ongewijde geschiedenis, natuur- en zedekunde schreef. Het gevolg daarvan is geweest, dat hij door zijne geschriften op de uitbreiding van kennis en de bevordering van zedelijke beschaving onder zijne tijdgenooten een belangrijken invloed heeft gehad, en zich als de volksleeraar van die dagen eene onsterfelijke verdienste heeft verworven, maar ook - dat hij als dichter bijna is ten ondergegaan.’

Deze mannen nu - de beide laatsten vooral - die hunnen tijd vooruit waren, waren toch ook kinderen van hun tijd, d.w.z. vonden steun en aanmoediging bij velen hunner tijdgenooten; zij stonden aan het begin van een tijdvak van vreeselijke beroeringen, van de ontzaglijke worsteling tusschen den nieuwen tijdgeest en hen, die het hielden met verouderde toestanden. Voorwaar een belangwekkend tijdvak, wel waardig, dat het door het groote publiek beter gekend worde! En blijkt het ons, dat datzelfde Vlaanderen, dat in de laatste eeuwen zooverre bij Holland achter stond, in de dertiende eeuw en nog lang daarna boven Holland uitstak, te hooger leeren wij dan den geest waardeeren, die de dezer dagen herdachte Unie van Utrecht te voorschijn riep, en de zegenrijke werkzaamheid van den grooten Zwijger, die Holland hebben doen verkrijgen, wat Vlaanderen ten gevolge van gemis aan eendracht en van te zeer ontwikkelde liefde tot nering vruchteloos getracht heeft te bemachtigen. Terecht toch en schoon zegt Conradi: ‘De Coninck's, de Artevelden en zoo veel anderen, men

[p. 313]

moet ze bewonderen, men moet ze liefhebben, zij, die de uitdrukking waren van het streven (naar vrijmaking, onafhankelijkheid, zelfbestuur, ontwikkeling) dat, hoewel eenzijdig, gebillijkt moest worden. De geest van onafhankelijkheid, de zucht naar eigen bestuur, heeft de ontwikkeling in de hand gewerkt, tot hoeveel beroeringen zij ook hebben aanleiding gegeven. Er ligt over dat geheele tijdvak van 200 jaren, waarin Vlaanderen van geen wijken wist, maar zijn beginselen wist door te drijven, iets hoogst tragisch. Vlaanderen heeft van dat machtig zelfbewustzijn, van dat onverzettelijk streven, dat voldongen werd in de hervorming, het volle loon niet gehad, terwijl Noord-Nederland, dat ook zijn beroeringen had, zijn verdeeldheid, zijn partijschappen, waar dat zelfbewust pogen even reusachtige verhoudingen heeft aangenomen, niet alleen de vruchten heeft geplukt van eigen krachtsontwikkeling, maar tevens voor een deel van die van Vlaanderen.

In Vlaanderen evenwel zijn die groote zegenrijke beginselen niet tot vollen kalmen wasdom gekomen, en de reden is wellicht vooral gelegen in gebrek aan eenheid, weinig staatkundige wijsheid, al te eenzijdig practisch streven. Men was nog niet tot verademing gekomen bij de groote worsteling tegen staatkundige vreemde overheersching en geloofsdwang in de Noordelijke Nederlanden of men vroeg om Wetenschap; het wachtwoord in Vlaanderen was: Nering. En al had Willem van Oranje niets anders gedaan dan aan de oude verloste Veste de bekende keuze voor te leggen en dat kiezen een weinig te leiden, zijn naam zou in de geschiedenis vereeuwigd zijn.’

Z.

d.v.d.g.