De Tijdspiegel. Jaargang 35

[p. 189]

Letterkunde.

Een boek met... een fraai motto!

Wassenheim. Een dorpsroman door W. Hartsink, Arnhem, J. Minkman, 1877.

Een ‘Dorpsroman’. Wie op dezen titel afgaande hier iets meent te vinden in den trant en den geest van de Dorfgeschichten b.v. van Gotthelf-Bitzius en anderen, of slechts iets dat in de verste verte mag vergeleken worden met Cremer's Betuwsche Novellen, zal zich deerlijk bedrogen vinden. Uit het motto vóór het boek geplaatst meen ik te mogen opmaken, dat de auteur zich ten doel heeft gesteld de schromelijke gevolgen van den laster, de sluipwegen waarvan hij zich bedient en de gruwelijke verwoestingen, die hij aanricht, ook in eenvoudige dorpsgemeenten, ook daar waar de schoone natuur vrede en waarheid en liefde schijnt te prediken, in een treffend verhaal klaar te doen uitkomen; en waarlijk, ook zelfs na de meesterlijke schildering van Cremer, ik meen in zijn ‘Kriekende kriekske’, is dit onderwerp rijk genoeg om aan een begaafden auteur stof te over aan te bieden. Men behoeft slechts een korten tijd in een plattelandsgemeente gewoond of zelfs slechts met eenigen harer bewoners omgang gehad te hebben om te beseffen dat dóór, nog veel meer dan in groote steden, kwaadsprekendheid en laster de heerschende ondeugden zijn, den omgang verpesten en het leven er somwijlen ondragelijk maken.

Maar het is niet ieder gegeven dit in fijne trekken te schetsen of aan een dikwerf behandeld onderwerp een waas van nieuwheid te geven. Allerminst onzen auteur. Men oordeele slechts. De Heer Van Berkenwoude heeft besloten zijn zaken te Amsterdam aan kant te doen en buiten te gaan wonen. Hij kiest daartoe een dorp in Gelderland, echter niet een eenvoudige, stille landgemeente, maar eene zulke waar prachtige buitenplaatsen en elegante villa's gevonden worden. Daar echter zal hij het slachtoffer worden van den laster. Men vermoedt het aanstonds waar hij de reis doet in gezelschap van iemand, die hem herkent aan het gemis van een oor, dat hij, reisgenoot, zoo-

[p. 190]

als we later vernemen, hem eens moet hebben afgebeten (van afhouwen of afsnijden kan geen sprake zijn, waar de beleediger zijn handen niet vrij had, en de Heer Van Berkenwoude naderhand deze worsteling verhalende slechts heel koeltjes zegt: ‘ik verloor mijn oor’). Inderdaad vertelt deze man veel kwaad van den nieuwen bewoner, maar hoe zijn praatjes eenigen ingang hebben kunnen vinden is een raadsel, indien het waar is wat de schrijver van dien ex-kousenkooper (want dit was zijn ambacht) zegt: ‘Zijn kleine, houterige, ineengedrongen figuur en zijne kleine grijze oogen... deden op het eerste gezicht een bijzonderen afkeer voor hem ontstaan. Men kwam terstond op het vermoeden, dat er achter die kleine wanstaltige figuur eene zwarte ziel moest schuilen, en hij het type moest vertegenwoordigen van een nietig, van een ellendig menschenkind’. De schrijver schijnt zelf gevoeld te hebben dat dit al te dwaas was, en schrijft de onaangenaamheden, die de Heer V.B. heeft te verduren, dan ook veeleer toe aan zijn liberale begrippen en aan den afkeer, dien deze aan den orthodoxen Predikant inboezemden. En wat zijn nu de gevolgen van dien laster of liever van de tegenwerking van den Predikant? Dit alleen, dat de nieuwe bewoner gedeballoteerd wordt als lid van het ‘Nut’, waarvan de Predikant president is, terwijl deze nog op het vertoon van het diploma van ‘eerelidmaatschap’; door het Hoofdbestuur der Maatschappij aan den Heer V.B. verstrekt, onbegrijpelijker wijze, amende honorable moet doen. Overigens loopt het voor dezen heer en de zijnen alleszins goed af, en de lasteraar heeft volstrekt geen voldoening van, wij moeten het ook zeggen zeer plomp aangelegd, werk der duisternis.

Wordt dit gemis aan behoorlijk opgezette en uitgewerkte intrigue nu eenigszins vergoed door belangrijke karakters, treffende scènes of goede, levendige en natuurlijke gesprekken? Volstrekt niet. Er is geen enkel karakter, dat u belang inboezemt, geen enkel tafereel, dat uwe aandacht boeit, de gesprekken zijn mat en alledaagsch, en stijl en taal dikwerf beneden het middelmatige. Met hoe weinig zorg de schrijver is te werk gegaan blijkt b.v. daaruit, dat hij in een tijd, toen er nog geen spoorweg was van Amsterdam naar Arnhem, d.i. dus vóór 1845, in een tijd dat de diligence nog in den modder bleef steken (men zou dus zeggen vóór de voltooiing van den klinkerweg, die reeds dagteekent van 1818) spreekt van ‘moderne theologie’ en ‘modernisme’ en zelfs een zijner personen een versje van De Génestet in den mond legt! En dan dat modernisme en die orthodoxie! Noch van het ééne noch van de andere schijnt onze auteur eenig begrip te hebben. Dat behoeft ook niet, maar waarom moet er dan toch in een roman van den tegenwoordigen tijd altijd sprake zijn van die zoogenaamde ‘richtingen’? Een orthodox Predikant, die zoo dom is dat hij zeggen kan: ‘voor mijne overtuiging bestaat er slechts één vorm van godsdienst (NB.) en wel zoo als dezelve op de Synode te

[p. 191]

Dordrecht is vastgesteld’ (sic!), en een modern, die zóó redeneert als Dr. Van Havelink, waarbij zelfs de Dageraadstheologie diepzinnig is, behooren toch waarlijk niet als typen dezer ‘richtingen’ te worden voorgesteld. En dan nog wordt deze steilrechtzinnige Predikant door ééne redeneering van gezegden would-be modern bekeerd! Alleen voegt de schrijver er waarschuwend bij: ‘Misschien denken sommige lezers dat Ds. Van de Zwart vurig modern werd, doch daartoe was hij te bejaard en te zeer met vele kleine overtuigingen omtrent vele zaken die hem zijn geloof predikten vervuld’.

Is deze laatste phrase reeds voldoende om een denkbeeld te geven van den gebrekkigen zinbouw en de grove taal- en stijlfouten, waaraan zich de schrijver telkens schuldig maakt, wij willen uit den rijken voorraad aanteekeningen, die wij al lezende gemaakt hebben, er nog eenige weinigen aanhalen, èn om ons ongunstig oordeel te rechtvaardigen, èn om den schrijver op deze hinderlijke fouten opmerkzaam te maken. Zoo lezen wij:

Bl. 13. (NB. in een alledaagsch gesprek): Zich aan den sikkel van vriend Hein vertrouwen.

Bl. 32. Dit verhaal ligt er toe al de heerlijkheden aan te toonen.

Bl. 60. Van af dat oogenblik. - Zelve voor zelf, passim.

Bl. 64. Het was onderwijl laat geworden; er hadden zich reeds het grootste getal tegenwoordig geweest zijnde personen verwijderd.

Bl. 113. Zijne bezoeken strekten elken dag langer ('t is of een zorgzame huismoeder van haar boter spreekt).

Bl. 128. Op een mooien Junidag - dus een zomerschen (dit dus is treffend).

Bl. 160. Een hoogst interessant drama, dat ik veronderstel van veel belang voor u is.

Bl. 170. Naar het mij toescheen beloofde hij op den duur een gevaarlijk karakter te toonen.

Bl. 201. Dat er aan de maatschappij nog zulk een verterende wortel knaagt!

Bl. 204. Hij wachtte het tijdstip waarin de predikant het zoude behagen.

Bl. 210. Daarenboven bezat hij even als vele dichters eene zekere eigenwaarde (zal wel moeten zijn gevoel van eigenwaarde), die we niet duidelijker dan met den naam van zelfvergoding weten uit te drukken en welke hem in sommige gevallen zich zelven in eigen oogen hooger stelde dan wel werkelijk het geval was.

Maar waar zouden wij eindigen? Alleen nog dit.

Wat zegt gij van een juffrouw, die, terwijl zij ten tweeden male flauw valt, nog den tijd heeft eene geheele redeneering te houden eindigende met den uitroep: ‘Is het mogelijk? Zijt gij het werkelijk, George òf zie ik U in den droom?’ Waarop de persoon wiens aanblik haar zóó heeft doen ontstellen zich zijns ondanks de woorden laat

[p. 192]

ontvallen: ‘Ja Marie, het is de werkelijkheid, ik hen het zelf enz.’. Of van den phlegmaticus, die een klap om de ooren gekregen hebbende, zoodat het bloed er uitspat, verklaart, dat hij, ‘ongaarnevan dergelijke salto mortales (NB.) gebruik maakt?’

Het beste van het geheele boek is het motto en ik kan mij niet weerhouden om de gespierde volzinnen van onzen onvergetelijken De Keyser hier nog eens over te schrijven, ook om het contrast met de dikwerf onbeholpen schrijfwijze van onzen auteur des te beter te doen uitkomen:

‘...daar buiten, waar onder het weemoedig zuchtend loof de adder hare gadeloos schoone kronkelingen verbergt - dáár bloeit de nachtbloem van den laster in al haar kleurenpracht - en terwijl men in de goddelooze steden op concerten verzonken zit in het zondig genot eener weelderige muziek, terwijl men daar lichtzinnig voorthuppelt in bonte rijen, zit men daarbuiten in landelijke (en toch niet landerige) onschuld onder een kop koffie vriendschappelijk te lasteren’.

De schrijver zegt aan het einde van dezen roman: ‘Mochten er onverhoopt nog lezeressen of lezers zijn die zich niet genoegzaam bevredigd achten, we geven hun de vrijheid om datgene wat hunne sympathie verwekt heeft en hunne belangstelling nog gaande houdt naar eigen goeddunken aan te vullen en bij te fantazeeren’. Wij zullen nog milder zijn dan onze auteur, en geven onzen lezers vrijheid om het boek maar dicht te laten en liever dadelijk aan het fantaseeren te gaan; allicht komt er dan iets beters van dan wat ze hier zouden kunnen lezen.

- R. -