De Tijdspiegel. Jaargang 35

[p. 437]

Kunst met ietwat eenzijdigheid.

Fantasiën over geschiedenis, leven en kunst, van Dr. L.R. Beijnen. Amsterdam, W.H. Kirberger.

Volgens het voorbericht zijn de in dit werkje opgenomene stukken in vele tijdschriften en verzamelingen verspreid. Het doet ons genoegen, dat de Heer Beijnen op aansporing zijner vrienden besloten heeft, deze verstrooide opstellen in één bandje bijeen te voegen en opnieuw uit te geven, daar wij met verreweg de meeste tot nu toe geene kennis hadden gemaakt en die kennismaking ons vele genoegelijke oogenblikken heeft verschaft. Zij getuigen toch van groote belezenheid en veelzijdige en nauwkeurige kennis op het gebied van de Romeinsche geschiedenis, de geschiedenis der kerk, de kunstgeschiedenis en de aesthetica, van diep nadenken en van een fijnen en zeer ontwikkelden kunstsmaak.

Een groot gedeelte van dit werkje is gewijd aan de beschrijving van merkwaardige gebouwen en andere kunstwerken te Rome en in den engeren en ruimeren omtrek dier stad, aan de beschouwing van de geschiedenis der Christelijk-Katholieke kunst in de verschillende ontwikkelingsphases, welke zij tot op Rafaël heeft doorloopen, in de relatieve volkomenheid, die zij in en door dien genialen kunstenaar bereikte, in hare kwijning en haar verval na zijnen dood, in hare herleving of laatste opflikkering in de Neo-Katholieke school van Overbeek en in de van vrijere, Bijbelsch-historische opvatting getuigende werken van Ary Scheffer en onzen C. Kruseman.

Een ander deel houdt zich bezig met opmerkingen omtrent de lichten schaduwzijden van de R.K. kerk, met gissingen omtrent hare toekomst, met overdenkingen omtrent de verhouding tusschen godsdienst en kunst, tusschen Katholicisme en Protestantisme, omtrent de geschiedenis van het heidensche en het Christelijke Rome en met beschrijving van de vele en merkwaardige gedenkteekenen, welke deze beide te Rome en elders in den met ruïnen overdekten bodem van Italië hebben achtergelaten. Eindelijk treffen wij nog eenige opstellen aan, die meer als toegift beschouwd moeten worden en minder met de overige samenhangen, als daar zijn: Het Apollinariskerkje te Remagen, Een Zondagmorgen in Dresden, en de Zondag vóór de Antwerpsche feesten. Als een roode draad loopt evenwel ook door deze laatste stukken de waardeering der kunst, vooral der Christelijke kunst en de belangstelling in de toekomst der Protestantsche en Katholieke kerken. Wij hebben alle opstellen, die den inhoud dezer phantasiëen vormen, met belangstelling gelezen, ofschoon het eene ons meer aantrok en bevredigde dan het andere. Wij verheugen ons over deze uitgave, ook omdat zij voor een aanmerkelijk deel gewijd is aan de geschiedenis en de aesthetische waardeering der kunst, en onze letterkunde in dezen bij onze

[p. 438]

buren zoo ijverig beoefenden tak van menschelijke wetenschap zoo bijzonder weinig oplevert. De Heer Beijnen toch behoort, met de Heeren Vosmaer, Van Vloten, Alberdingk Thijm en Busken Huët, tot de weinige beoefenaars der schoonheidsleer in Nederland, die het publiek nu en dan op de vruchten hunner studie vergasten. Bij het lezen van dit werkje maakten wij de volgende opmerkingen, die wij aan het oordeel van den kundigen auteur onderwerpen.

Een enkelen keer komt het ons voor, dat zijne orthodox-Protestantsche richting in het godsdienstige, die overigens met eene zoo groote mate van humaniteit en zoo weinig bitterheid en scherpte gepaard gaat, als wij maar zelden bij een volgeling van Calvijn hebben aangetroffen, hem in zijne kunstbeschouwingen op een dwaalweg gevoerd heeft. Zoo schijnt hij te denken (zie bladz. 39), dat de kunst zich in de eerste Christeneeuwen op historischen bodem bewoog, terwijl zij daarentegen in de Middeleeuwen, door eenzijdig spiritualisme, legenden en mirakelen tot onderwerp zoude hebben gekozen. Wij voor ons zouden liever de stelling verdedigen, dat de voorstellingen uit de eerste Christeneeuwen van Nieuw- en Oudtestamentische wonderen en legenden van de Middeleeuwsche schilder- en boetseerwerken, wier onderwerp veelal aan de kerkelijke legenden ontleend is, wel in graad, maar niet in soort verschillen. Op de debetzijde der middeleeuwen kan, dunkt ons, alleen gebracht worden de overdrijving van het phantastisch-miraculeuze en het veelal meer duistere en ingewikkelde der allegorieën.

Reeds ab ovo heeft het misbruik van symbolen, als de herder, de hand in de wolken, het kruis, de fonteinen, het hert bij de waterbron, het bloedende lam, de duif, de twaalf schapen, de sleutelen enz., de Christelijke kunst op een gevaarlijken dwaalweg gebracht.

Zoo achten wij, dat de tegenstelling tusschen Christendom en Heidendom ten opzichte van kunst, op bladz. 75 door den schrijver gemaakt, te absoluut en daardoor onwaar of halfwaar is.

Het eerste, zegt hij, is van den hemel, het andere van de wereld. Het Christendom is geestelijk, het Heidendom natuurlijk. Het eerste is de bron van het ideale, het andere van het natuurlijke. Het eerste daalt van boven, het andere rijst van beneden.

Naar deze uitspraak zou men moeten denken, dat de Grieksche kunst in hare beste periode niet van geestelijke en ideale aspiratiën getuigt. Wij gelooven, dat dit eene lastering is van Phidias en Praxiteles.

Zoude de tegenstelling tusschen Christelijke en Heidensche kunst niet beter op de volgende wijze kunnen worden uitgedrukt? Het Heidendom gaat uit van de onbewuste, in natuur en volksleven wortelende, eenheid van geest en stof; het Christendom begint met de scherpe, onverzoenlijke vijandschap tusschen beiden, om het natuurlijke aan den geest te onderwerpen; het gaat uit van het abstract-geestelijke en gebruikt het vleeschelijke en natuurlijke slechts als een onzelfstandig voertuig van den geest, dat geen eigen leven bezit. In de werken

[p. 439]

van Rafaël zien wij dan eene poging, om de beide elementen der Christelijke kunst in eene hoogere eenheid harmonisch samen te smelten. Die poging wordt menigmaal met den besten uitslag bekroond, maar lijdt ook nu en dan schipbreuk op eene overdrevene en eenzijdige navolging van antieke vormen, ook dáár, waar het onderwerp nieuwe en oorspronkelijke vordert. 't Spreekt overigens vanzelf, dat wij ons geenszins vleien durven, met onze omschrijving de juiste en adaequate uitdrukking te hebben gegeven van het onderscheid tusschen antieke en Christelijke kunst. In dergelijke zaken moet men zich altijd met het approximatieve tevredenstellen. De schets, door Dr. Beijnen gegeven van Rafaël's kunstontwikkeling, in verband met de voorafgegane perioden der Christelijke kunst, schijnt ons voortreffelijk geslaagd te zijn. Slechts zouden wij wel gewenscht hebben, dat hij de verschillende perioden, die hij in Rafaël's werken onderscheidt, wat uitvoeriger geschilderd en met voorbeelden gestaafd had. Nu wij toch aan het uiten van wenschen zijn, willen wij erbij voegen, dat hij ons en zeker velen lezers een grooten dienst zoude bewezen hebben, indien hij had kunnen goedvinden, zijne beschrijvingen van de vroegere en van de tegenwoordige Sint-Pieterskerk en van het oude Forum met een kaartje of plattegrond te verduidelijken. Bij de bespreking van het Forum doet het ons leed, dat hij geene melding gemaakt heeft van de laatste opgravingen op last van het Italiaansche gouvernement, waarvan men een belangwekkend verslag vindt in een der laatste nummers van de Revue des deux Mondes. Misschien zijn evenwel deze jongste ontdekkingen van latere dagteekening dan de uitgave van het werkje van den Heer Beijnen, en, in dat geval, verzoeken wij den auteur onze opmerking als niet gemaakt te willen beschouwen. Bij de beschrijving van den Triumfboog van Titus, die voor 't overige zeer boeiend en duidelijk is, verbaasden wij ons over de naïviteit van den Heer Beijnen, die schijnt te denken, dat de historicus, die rekening houdt met de uitkomsten der nieuwste critische onderzoekingen, tot het supranaturalistische wondergeloof zal worden bekeerd door het gebruik van het volgende recept: hij schaffe zich een exemplaar aan van het Oude en Nieuwe Testament en leze de toepasselijke profetische uitspraken bij de ruïnen van Jeruzalem of bij den boog van Titus te Rome. Zoo trof het ons ook, dat de Heer Beijnen, in het anders zeer lezenswaardige opstel over de Apollinariskerk te Remagen, het over zich kan verkrijgen, het meest krasse, platte en prozaïsche mirakelgeloof te vergoelijken met een beroep op de persoonlijkheid Gods.

Gaarne evenwel ziet men dergelijke apodictische, misschien zeer gemoedelijke, maar stellig onverdedigbare, uitspraken over 't hoofd, ter wille van het wetenswaardige en van veelzijdige kennis en grooten kunstzin getuigende, dat deze opstellen vooral op het gebied van kunstgeschiedenis en archaeologie bevatten.

Jammer evenwel, dat zooveel schoons en belangrijks vaak in een

[p. 440]

minder behagelijken, hier en daar gebrekkigen vorm wordt aangeboden. Zoo stuiten wij op bladz. 37 op den volgenden onverstaanbaren volzin:

‘Deze stoel afkomstig uit de heidenwereld naar zijn vorm, wordt tot op den dag van heden in de tegenwoordige St. Pieter bewaard in den bronzen troon, die op zekere hoogte in den muur der tribune bevestigd, van tusschen koperen stralen, die van het zinnebeeld des H. Geestes in eene glorie van engelen boven hem afschijnen en door de vier groote kerkvaders Augustinus, Ambrosius, Athanasius en Chrysostomus gedragen wordt, iederen bezoeker der tegenwoordige Basilica, bij den ingang reeds tegen schittert.’

Op bladz. 52 ontmoeten wij de volgende cacographie: ‘Hare plaats heeft zij geruimd, want van de zeven heuvelen, waarop het troonde, zijn er vijf verlaten.’

Op bladz. 75: ‘Ontsproot dit leven echter uit geheel tegenovergestelde beginselen, dan moest het aanvangen, gelijk ieder ander leven, met groei en ontwikkeling, totdat het tot kracht gekomen, zelfs hetgeen in de natuur daaraan het meest vijandig was, door verwerking aan zich dienstbaar te maken en in zich op te nemen.’

Over 't geheel bevat het boek wat al te veel gewrongen, harde, slecht gestileerde phrases. En daarbij eenige erge, onverantwoordelijke germanismen. Zoo b.v. op bladz. 213 het werkwoord ‘nutten’ voor ‘van dienst zijn’, ‘dienen’ of iets dergelijks.

Op onderscheiden plaatsen spreekt de auteur van ‘in het vrije’ voor hetgeen in het Hollandsch wordt uitgedrukt met de woorden: ‘buiten’ of ‘in het vrije veld’; eens gaat hij zelfs zoover van te spreken van ‘groene en bebloemde vloeren’ in den zin van ‘groene en met bloemen bezaaide velden’.

Deze groote en kleine vlekjes vallen te meer in het oog in een werk, dat over de kunst en hare geschiedenis handelt, dat oudere en nieuwere schilderstukken en gebouwen beschrijft, en reden tracht te geven van den indruk, dien zij op den aesthetisch-ontwikkelden aanschouwer uitoefenen. De schrijver toch, die ons in de geheimen van de kunst en van het schoone wil inwijden, behoort, dunkt ons, ook aan taal en stijl een buitengewone zorg te besteden. Die gouden appelen dienen op zilveren schalen te worden aangeboden. In weerwil evenwel van bovenstaande op- en aanmerkingen, begroeten wij dit werkje van den Heer Beijnen met vreugde.

Onze letterkunde is niet rijk aan werken, die bevorderlijk kunnen zijn aan de aesthetische opvoeding onzer landgenooten, welke over 't algemeen nog zeer veel te wenschen overlaat, en die hen kunnen lèeren, om de kunst in hare verschillende uitingen beter te gaan kennen en hooger te waardeeren. En een groot gedeelte van ons publiek zal, ter wille van de godsdienstige richting van den Heer Beijnen, ook in zaken van kunst en smaak, het liefst bij hem ter schole gaan.