De Tijdspiegel. Jaargang 35

[p. 432]

Letterkunde.

Een boek dat smaakt naar meer.

Van hemel en aarde door Jochem van Ondere, schrijver van ‘mijn bezoek aan Bismarck’, Deventer, W. Hulscher G. Jz., 1877.

De Heer Jochem van Ondere, pijpenfabrikant en ouderling te Gouda, wel bekend door zijn ‘Bezoek aan Bismarck’, en aangemoedigd door het groot succes dezer pikante brochure, geeft thans onder den zonderlingen titel: ‘Van hemel en aarde’ eenige schetsen ten beste, die.....

‘Maar zeg mij toch in 's hemels naam wie is die Jochem van Ondere, want...’

Mijnheer of Mevrouw, of Jongeheer of Jongejuffrouw, die mij zoo onbeleefd in de rede valt, sta mij toe u te zeggen, dat als gij bij het lezen van het ‘Bezoek aan Bismarck’ niet dadelijk begrepen hebt, wie de schrijver was, gij al zeer weinig bekend moet zijn met de Hollandsche literatuur der laatste jaren. In heel Nederland is slechts één man die zoo schrijven kan, één man, die dan ook met recht door den Heer Bientjes in De Banier Febr. 1878 Neerland's satyricus bij uitnemendheid genoemd wordt, en die man is de schrijver van Keesje Putbus, in één woord: die man is Jan Holland!

‘Nu ja, maar wederom op mijn beurt vraag ik, wie is Jan Holland? Want zóó heet niemand, kan niemand heeten. Het doet mij denken aan Vader Kroostlief, aan Jacob Eerlijk of aan al die Jan's, die ook buiten de koffiehuizen gevonden worden, de Jan Rap's, de Jan Hagel's, de Jan Salie's, de Jan Oly's enz. enz. enz.’

Och, of het niet reeds zoo bekend ware, en ik de eerste mocht zijn om dit groot geheim te openbaren! Maar men sla slechts De Keyser's voortreffelijke ‘Neerland's letterkunde in de 19^de eeuw’, proza bladz. 868 op, of het bovengenoemde n^o. van De Banier; de naam van den grooten schrijver wordt daar zoo onbewimpeld genoemd, dat men niet meer veronderstellen mag, dat hij iemand verborgen zij.

De Heer A.J. Vitringa dus - ja, laat ons nu ook maar onverholen

[p. 433]

dien naam uitspreken, die waarlijk wel een eerezuil verdient in Neerland's letterkunde der 19^de eeuw - heeft, om voor hem zeker zeer voldoende redenen, voor de aan het hoofd dezes genoemde schetsen den pseudonym van Jochem van Ondere behouden, ofschoon wij meenen dat die van Jan Holland het karakter nog beter en waardiger zou uitgedrukt hebben. De schetsen zijn verdeeld in twee rubrieken, gelijk reeds de titel doet vermoeden: ‘Van hemel en aarde’. Hij begint echter niet met den hemel, ab Jove, maar met hetgeen hij tegenover den hemel stelt, de aarde. We geven slechts den titel dezer opstellen, want door ze te ontleden zouden we het genot der lezing vooral van n^o. 4 bederven. Zij heeten: Eene episode uit het benauwde jaar. Een stuk kerkgeschiedenis van de Veluwe. Eene nieuwe soort van barbaarschheid. Het Mei-bezoek van den Heer P.B. en Multatuli's vorstenschool. De tweede afdeeling, ‘Van den hemel’, dient als het ware om te bewijzen, dat er nog een andere manier is om der menschen karakter en geaardheid te doorgronden dan die door onze Fransche en Duitsche naburen wordt aan de hand gedaan. In Frankrijk zegt men: Dis moi qui tu hantes et je te dirai qui tu es, in Duitschland: Was der Mensch iszt, das ist er. Jochem van Ondere meent, dat men den mensch het best kan leeren kennen door op te merken, hoe hij zich den hemel voorstelt of wat in zijn oog de grootste zaligheid is. Vandaar die reeks van geestige opstellen, die zijn werkje besluiten: Hoe de heer Karel Sladoodtius zich den hemel voorstelt. Mijn nichtje Cecilia aan de poort des hemels. De blijde toekomst eener dierenbeschermster. De hemel van een populair wijsgeer. De moeijdijke gang en het zware examen.

Dat al deze stukken tintelen van geest en vernuft, van bijtende satyre en onverbiddelijke spotternij, zal niet behoeven gezegd te worden aan wie ooit iets gelezen heeft van Jochem van Ondere = Jan Holland = A.J. Vitringa, - evenmin als dat zij getuigen van rijke levenservaring en van schaars geëvenaarde opmerkingsgave. Maar, uit den aard der zake, zal deze zich meer door het eene, gene door het andere aangetrokken gevoelen. Naar ons oordeel staat de ‘aarde’ hier boven den ‘hemel’. Wij begrijpen zeer goed de bedoeling van den schrijver; maar toch, die materieele voorstelling van het Jenseits, dat sollen met de sleutels van den H. Petrus, den janitor van het Christelijk Elysium, waaraan zich ook mannen als Gustave Droz en Heiberg bezondigd hebben, heeft voor ons iets widerlichs of abgeschmacktes. Van al de geschetste tafereeltjes heeft Een stuk kerkgeschiedenis van de Veluwe in ons oog de hoogste waarde. Het is zoodanig naar waarheid geteekend, dat het bijna een photographie is, en men wel besluiten moet, dat het een deel van de eigen geschiedenis des schrijvers is. Daarin is ook behalve de sanglante satyre echte humor te ontdekken, die het hart weldadig aandoet en een traan in het oog lokt, terwijl de glimlach speelt om den mond.

[p. 434]

Overigens is de Heer Vitringa satyricus bij uitnemendheid en dus noodzakelijk pessimist. Zijn werk is ook af te breken, aan anderen het opbouwen. Anders zouden wij hem wel eens willen vragen, welke richting hij voorstaat in het godsdienstige; de orthodoxe, vooral die van dezen tijd, verfoeit hij, voor de moderne heeft hij weinig sympathie, de middelmannen veracht hij en is wars van al dat knoeien en modderen. Toch is bij hem opvoeding zonder godsdienst onzin, en betreurt hij dat de tijden vervlogen zijn waarin de huisvader des morgens met zijn kinderen een hoofdstuk uit den bijbel las, en men nog met eerbied en innige vroomheid sprak van die oude wonderverhalen, die nu onverbiddelijk naar het rijk der legenden en mythen verwezen worden. Maar - wij erkennen het, de schrijver behoeft op deze vragen niet te antwoorden. Op het terrein, dat hij gekozen heeft, is hij meester.

Met leedwezen erkennen wij, dat deze aankondiging te laat, veel te laat geschiedt. Verschillende omstandigheden, vooral ook de treurige en onherstelbare slag, die De Tijdspiegel bij den aanvang dezes jaars getroffen heeft, zijn er oorzaak van. De meesten zullen het kostelijke boekske reeds gelezen hebben. Mochten er zijn, aan wie het nog onbekend gebleven is, wij noodigen hen ten dringendste uit, het terstond ter hand te nemen. Hun wacht een groot genot.

- R -