De Tijdspiegel. Jaargang 35

Een immortellenkrans op het graf van het verdwenen Nederland.

Toen... en nu, door H. de Veer. Amsterdam, Gebroeders Kraaij, 1877.

Toen... en nu vormt eene reeks van welgeslaagde proeven, om toestanden, menschen en dingen van vroegeren datum, een twintigof dertigtal jaren of daaromtrent geleden, met photographische nauwkeurigheid en met aan de werkelijkheid ontleende kleuren voor de verbeelding van den lezer te doen herleven. Het zijn losse bladen uit het levensboek van den auteur, die voor ons worden opengeslagen, niet, omdat de daarin vermelde lotgevallen en ontmoetingen vreemd, merkwaardig of buitengewoon zijn te noemen.

Het tegendeel is waar. Op een enkele uitzondering na is alles, wat de auteur van zijn jeugd en de jaren zijner jongelingschap vertelt, ongeveer hetzelfde, wat ieder man van zijn leeftijd en van zijn stand en opvoeding in Nederland heeft ondervonden. En het is ook juist dat ordinaire en om zoo te zeggen typische van de geschetste toestanden, waaraan zij, in het oog van den auteur, hunne grootste waarde ontleenen. Deze eigenschappen maken ze juist geschikt, om in zijne camera obscura te worden afgespiegeld. De auteur is namelijk hier niet maar eenvoudig teekenaar met de pen. Zijne teekeningen willen niet alleen door zuivere en fraaie lijnen en een geestig spel van licht en bruin behagen, alhoewel zij van deze artistieke bevalligheden volstrekt niet misdeeld zijn. Zij hebben nog eene andere bedoeling, die wel buiten de grenzen ligt van de kunst des schilders in eigenlijken zin, maar niet buiten die van den talentvollen schrijver, die redeneering en betoog met levendige en belangwekkende vertelling tot een kunstig samengeschakeld en boeiend geheel weet te vereenigen. Die bedoeling gelooven wij niet beter te kunnen uitdrukken, dan met de volgende woorden van den auteur, waar hij spreekt van de ouderwetsche Hollandsche buitenhuizen en de vroegere Amsterdamsche theetuinen:

‘Nog een paar woorden tot recht begrip mijner bedoeling. Ik ben

[p. 322]

een warm vrind van den vooruitgang: ik heb schik in den tijd waarin ik leef, maar nu en dan moet mij eens een woord tot eer van onze voorouderen van het hart. Ik meen dat wij hen en hun zoeken en streven nog veel te weinig in zijn waren aard kennen en waardeeren, en tracht het mijne te doen om daartoe iets, zij 't ook niet veel bijzonders, bij te dragen.’

Elders drukt hij dezelfde gedachte op de volgende wijze uit:

‘Laat ons Nederlanders toch vooral zorgen, dat wij onze overoude eigenaardigheden niet ganschelijk prijs geven voor zeker wereldburgerschap, 't welk, van onzen kant bekeken, niet veel anders is dan naäperij van de vreemden. Die eigenaardigheden zijn eeuwen lang nauw, te nauw verbonden geweest met een kleingeestig samenhokken in bedompte kamers, achter hermetisch gesloten gordijntjes.

In die dagen was 't noodig de deuren wijd open te gooien en den wind te laten spelen door al de gangen en vertrekken. Tegenwoordig moet ieder, die 't wel meent met zijn land, veeleer het tegendeel doen, dat is de aandacht vestigen op het oude en schijnbaar verouderde.

Noem dat conservatief. Ik heb er vrede mee, doch ik vraag of 't anders kan, nu de koorts van den tijd maar al te vaak de hoofden op hol brengt.

Wij willen niets redden en behouden wat vermolmd en werkelijk verouderd is: maar de poëzie, de gezelligheid, de eenvoud, de natuurlijkheid verouderen nooit. Zij blijven eeuwig jong en frisch en laten zich in alle vormen kleeden.

Men kan een man van kracht en énergie zijn, een warm vriend van den vooruitgang, ingenomen met den tijd waarin wij leven, en nog meer met dien welken men voor zijn kinderen hoopt te helpen voorbereiden, en toch gesteld wezen op de stille deugden van een kleineren, minder bewegelijken kring.

Men kan opgetogen staan over de wonderen van Londen en Parijs, en toch liefde koesteren voor herinneringen als die welke ik met belangstelling en ingenomenheid nog eens weer heb opgerakeld.’

Als met den vinger aan te wijzen, wat de vroegere toestanden en inrichtingen in ons vaderland, wat de langzamerhand wegstervende en verdwijnende of nu reeds geheel tot het verleden behoorende zaken, die tijdens de jeugd en de jongelingsjaren van den auteur òf nog in vollen bloei stonden òf reeds bewijzen van veegheid en afgeleefdheid begonnen te vertoonen, natuurlijks, eenvoudigs, gezelligs en dichterlijks bezaten; welke aanbevelingsbrieven zij voor gemoed en verbeelding medebrachten; de Goden te redden, die uit het door het vuur verteerde Troye van 't verleden naar de Grieksche schepen, die de onbekende wereld der toekomst opzoeken, verdienen te worden overgevoerd... dat is het doel van den Heer De Veer met dit deeltje ‘Wahrheit und Dichtung. Aus meinem Leben.’

Het komt ons voor, dat de auteur het beoogde doel op uitnemende

[p. 323]

wijze heeft bereikt. Hij bewandelt daarbij een weg, waarop de lezer hem met genoegen ter zijde blijft, en die met een keur van de schoonste en geurigste bloemen bezaaid is, ook met vele nederige en in 't verborgen bloeiende, die de auteur uit haar schuilhoek te voorschijn gehaald en in het volle daglicht verplaatst heeft.

Hetzij hij als knaap van zeven jaren met een ouderwetschen beurtschipper met zijn bombazijnen broek, blauwgestreept overhemd en ruige muts, een reisje maakt over de Zuiderzee; hetzij hij het lief en leed van het kostschoolleven beschrijft; hetzij hij met ‘de Vlieger’ van de Beerebijt vertrekt, om langs Amstel en Vecht per trekschuit naar Utrecht te varen; hetzij hij met familie en kennissen een wandeling maakt naar Rozenburg of een der andere zoogenaamde theetuinen in den omtrek van Amsterdam, om dáár aan een eenvoudig buitenpartijtje deel te nemen; hetzij hij de onschuldige en voor de jeugd zoo moeilijk te vervangen genoegens schetst, die de Amsterdamsche kermis opleverde, vóórdat het terrein geheel aan de tappers en de dronken lui werd overgelaten; hetzij hij een greep doet in het studentenleven van weleer en de lichtzijde van het vroegere groenloopen en ontgroenen in het oog doet vallen... overal weet hij de juiste maat te houden, en het poëtische en schilderachtige van de dagen van weleer met warmte en gloed te bezingen, zonder de voordeelen van den nieuweren tijd te miskennen, en op het spoorfluitje van vooruitgang te schelden, omdat het hier en daar een liefelijke idylle heeft doen verstommen.

Zonder dat wij één van deze opstellen of een der niet genoemde uit de verzameling zouden willen missen, loopen wij bijzonder hoog met de talentvolle en door den gloed der liefde voor humaniteit en algemeene menschenliefde verwarmde beschrijving van een vriendelijk dorp in Hollandsch-Limburg.

Hier valt al het licht op het verledene, al de schaduw op het tegenwoordige. Maar hier is ook eene duistere macht aan het werk geweest, die niet slechts in het verledene wortelt, maar moedwillig het oog sluit voor het licht van den tegenwoordigen tijd. Hier werd een ongegrond wantrouwen tegen de zoogenaamde Hollanders in de harten der geboren Limburgers gezaaid. Zij, die dat gedaan hebben, hebben een zware schuld tegenover het verledene en de toekomst op zich geladen. Misschien hebben zij persoonlijk erbij gewonnen. Misschien heeft de een of andere vèrverwijderde autoriteit er voordeel uit getrokken. Het montant van den Pieterspenning kan daardoor in het waarlijk niet rijke oud-hertogdom verhoogd zijn. 't Aantal kerken is wellicht grooter; zegt de auteur, dan 't in mijn tijd was. De vrome schenkingen van menschen, die 't zelf heel goed gebruiken kunnen, zijn wellicht toegenomen. Maar weegt dit alles op, vraagt hij, tegen den gruwel der verwoesting, die al de bloemen der verdraagzaamheid meedoogenloos getroffen heeft?...

Hoeveel genoegen de lezing van deze opstellen ons ook heeft op-

[p. 324]

geleverd, wagen wij het evenwel den verdienstelijken auteur met alle bescheidenheid in overweging te geven, of de blijvende literarische waarde van dit werk niet verhoogd zoude zijn, indien het redeneerend en betoogend element wat minder op den voorgrond stond, indien karakterteekening en gedetailleerde voorstelling der geschilderde toestanden daarin een ruimere en breedere plaats besloegen. In dit opzicht staat het werkje van den Heer De Veer in onze schatting lager dan Hildebrand's onsterfelijke Camera Obscura, waarmede het anders verschillende trekken van gelijkenis vertoont. O. a. ook in het meesterschap over taal en stijl.

Het is een waar genot, ook afgezien van den inhoud, die fijn geciseleerde volzinnen te lezen, die beurtelings door nieuwe wendingen, puntige tegenstellingen of verrassende beeldspraak het stilistisch talent van den schrijver in het schoonste licht stellen.