De Tijdspiegel. Jaargang 34

Lang niet alledaagsch.

De kroon van Gelderland. Historische roman door J. Huf van Buren. 2 deelen. 'sGravenhage. D.A. Thieme. 1877.

God den Heer geclaeght.
End' Maria die reyne Maegt,
Hoe een Vorst end mogent Heer,
Weder Godt en weder eer,
Jammerlijck ende onverschoelt
Uijt den sijnen is verdoelt.

Het feit, dat deze woorden in de pen gaf: de gevangenneming van hertog Arnold door zijnen zoon Adolf in het jaar 1465, benevens hetgeen het voorafging, het deed worden, ziedaar den inhoud van den roman, dien ik aankondig. Zijn vervaardiger heeft en van de meer en van de minder belangrijke bijzonderheden der geschiedenis van het Geldersche hertogdom gedurende het tiental jaren, waarover zijn verhaal loopt, goed gebruik gemaakt.

In het jaar 1459 deden te Batenburg (eene afbeelding van het kasteel in 1772 door eenen ingenieur vervaardigd, is in mijn bezit) Willem heer van Egmond en IJsselstein en afgevaardigden van bannerheeren, ridderschap en steden van Gelre uitspraak in de twisten tusschen hertog Arnold en diens gemalin en zoon. Bij de beschrijving der daartoe betrekkelijke handeling heeft de schrijver gebruik gemaakt van het tweetal bescheiden (van 12 en 13 October), waarin de uitspraak vervat is.

[p. 344]

(Zie I.A. Nijhoff, Gedenkwaardigheden uit de geschiedenis van Gelderland D. IV bladz. 299 vlgg).

Scherpe verwijten had niet lang te voren Nijmegen den hertog gedaan. De schrijver heeft die doen kennen, ze leggende in den mond van Hendrik van Apelteren, Hendrik van Bijlant en anderen bij gelegenheid van eene vergadering van den stedelijken raad, belegd tot het hooren van hertogelijke afgezanten. Niet anders heeft ze Pontanus in zijne Hist. Gelrica voor het nageslacht opgeteekend (Zie pag. 510 vlg.).

Bekend is, dat Arnold, ten einde zijne vele uitgaven te kunnen dekken, kostbaarheden verpandde. In een Boeck van den cleynode, mijnen genedigen heren hertogen van Gelre ende van Gulick, ende greven van Zutphen toebehoerende enz. vindt men daaromtrent opgaven. (Zie Nijhoff t.a.p. bladz. LXXIII aant. 1). Er is door den schrijver gebruik van gemaakt bij eene door hem gegeven voorstelling van eene onderhandeling tusschen den hertog en eenen Israëliet in tegenwoordigheid van Alphert Schimmelpenninck.

Een schrijver heeft opgeteekend (zie Pontanus t.a.p. pag. 558) dat Adolf's symbool was een arend, rustende op den wereldkloot met de inscriptie: ik streef naar hooger. Met eenen helm waarop die arend enz. heeft de schrijver hem den tocht doen aanvaarden, toen hij ging om zich aan het hoofd der beweging te Nijmegen te stellen.

Doch genoeg.

Eene enkele maal schijnt het wel, dat de schrijver de geschiedenis niet ongerept liet, doch indien zij al door hem mag aangerand zijn, dan laat zich dit verdedigen door verwijzing naar niet te versmaden schrijvers, die hem voorgingen.

Tot aan het einde van zijn verhaal (1465) heeft hij Adolf als ongehuwd voorgesteld en waar hij ten slotte bericht gaf van handelingen en lotgevallen van enkele hoofdpersonen in dat verhaal na Arnold's gevangenneming, geschreven: ‘Katharina van Bourbon was voor hertog Adolf van Gelder, met wien zij weldra na zijn aanvaarding van 't bewind verbonden werd’, enz. Daarentegen heeft Knippenbergh in zijne Hist. ecclesiastica ducatus Geldriae pag. 125 bericht: ‘Adolf in het jaar 1462 van zijne bedevaart naar het Heilige Land in het vaderland teruggekeerd en niets beter geworden zijnde, bleef hardnekkig ten aanzien van zijnen vader, aangezien hij twee hovelingen van zijnen vader, die hij tusschen Grave en Nijmegen ontmoette, te Nijmegen onthoofde. 's Vaders rechtmatigen toorn wegens deze daad vreezende, begaf hij zich naar Brussel tot Philippus van Bourgondië, den oom zijner moeder Katharina, op wiens raad hij ook in 1463 Katharina, de dochter van Karel van Bourbon huwde.’ Week de schrijver wellicht willekeurig van de geschiedenis af? Volstrekt niet. Slichtenhorst heeft in zijne Geldersse Geschiedenissen (B. IX bladz. 254), na hoofdzakelijk teruggegeven te hebben, wat Pontanus (t.a.p. pag. 522) over de huwelijksvoltrekking te boek gesteld had, de aanteekening geplaatst ‘sommigen

[p. 345]

willen, dat Adolf haar (Katharina) eerst heeft ter kerken geleijt in het jaar 1465, na de gevangenis van sijn vader.’

Waar de schrijver zijn verhaal eindigde, was ook het huwelijk van Frederik van Egmond en Aleida van Kuilenburg nog niet voltrokken, en waar hij ten slotte het bovengenoemde bericht gaf, heeft hij gemeld: ‘toen jonker Frederik van Egmond, heer van IJsselstein en Buren, eenige maanden later bij verdrag uit zijn gevangenis ontslagen werd, trad hij in den echt met zijn verloofde bruid, jonkvrouwe Aleida van Kuilenburg.’ Daarentegen heeft Voet van Oudheusden in zijne Hist. Beschr. van Culemborg bladz. 98 verhaald, dat de huwelijksvoltrekking in het jaar 1464 plaats greep in tegenwoordigheid van meerdere aanzienlijken, terwijl Nijhoff (t.a.p. bladz. CVI aant. 4) getuigt, dat de huwelijksvoorwaarden in het gezegde jaar opgemaakt werden. Weder heeft intusschen de schrijver eenen voorganger in P. Nijhoff, die in zijn boekje: Het voornaamste uit de geschiedenis van Gelderland enz. blz. 193, de zaak dus heeft voorgesteld, dat het huwelijk te Grave zou voltrokken worden en dat bij gelegenheid van die feestelijkheid hertog Arnold gevangen werd genomen.

Niet minder dan het historische, is het romantische gedeelte van het aangekondigde boek lofwaardig.

Daar is pater Ambrosius, de onderprior in het bekende Kartuizerklooster Monnikhuizen bij Arnhem, die door Philips van Croy zich winnen laat om het hertogdom voor Bourgondië te veroveren ‘met de goedkoopste middelen, ja bijna met niets’ - die tot bereiking van dat doel nu bij hertog Arnold, dan bij diens gemalin, straks bij Adolf en dan weer aan 't Bourgondische hof zóó optreedt, dat men zich telkens geneigd gevoelt te zeggen wat Van Croy tot hem sprak: ‘gij zijt een duivel!’ maar die, eer hem naar zijnen wensch, als belooning, het ambt van abt van Monnikhuizen of een daarmede gelijkstaande waardigheid ten deel valt, door eenen dolksteek van hertogin Katharina getroffen, den geest geeft.

Daar is Johanna, de vrouw van Wouter Arendse, die Adolf zoogde, bij zijne eerste spelen hem hielp en daarna hem dikwijls in hare woning, eene hoeve in de nabijheid van het kasteel te Grave, ontving - die hem tracht te bewegen tot zijnen vader terug te keeren, als hij te Nijmegen op het Valkenhof zich bevindt, als de door de van Arnold afkeerigen begeerde ruwaard, en op zijne weigering verklaart: ‘onder het dak slapen van iemand, die tegen zijn vader opstaat, dat doe ik niet!’ - die hem, als hij later met zijnen vader zich gaat verzoenen, bidt, dat hij zich niet late opruien door wie zijnen vader ongenegen zijn - die hertog Arnold waarschuwt voor 't hem dreigend gevaar en na 's hertogen gevangenneming niet ontbreekt bij wie op het kasteel hunne verontwaardiging over die wandaad luide te kennen geven, maar nu haar: ‘wij onderwerpen ons aan geen verrader!’ dan haar: ‘zulk een slang heeft mijne borst gezoogd! - Ik wenschte dat mijn bloed venijn ge-

[p. 346]

weest was, opdat ik hem den dood had kunnen geven!’ straks haar: ‘wij vervloeken hem!’ deed hooren.

Ook hierover genoeg.

't Historische en romantische te zamen schenken een verhaal, dat men met groote belangstelling leest. Bij dat lezen toch is men op de plaatsen, ziet en hoort men de personen, bevindt men zich in de omstandigheden, die er in voorkomen en die met levendigheid en ook met nauwgezetheid zijn voorgesteld. Levendig zijn - om uit het vele dat te kiezen ware, iets te kiezen - beschreven: de sledevaart, inzonderheid de rit van Adolf met Aleida van Kuilenburg; de sterredraaiers, onder wie de vermomde Hendrik van Bijlant; de zooeven reeds genoemde volksoploop. En nauwgezetheid laat zich niet ontzeggen aan de beschrijving b.v. van de kleeding der raadsleden, die de zendelingen van den hertog aan de Hezelpoort te Nijmegen ontvingen; van de Burensche heerlijkheid; van 't karakter der schilderwerken van de Van Eijcks, enz.

Na al het gezegde aarzel ik niet, ‘De Kroon van Gelderland’ aan te bevelen als eenen alles behalve alledaagschen roman, en dit te meer, omdat de uitgever hem geeft in niet alledaagsche uitvoering.

f.a.e.p.r.e.