De Tijdspiegel. Jaargang 34

Een juweeltje van Conscience.

Gerechtigheid van Hertog Karel, historisch verhaal door Hendrik Conscience, met 4 platen van Edward Dujardin. Leiden, A.W. Sijthoff 1876.

De lezing van deze novelle van Conscience heeft een zeer aangenamen indruk op mij gemaakt en ik zal trachten met een paar woorden rekenschap te geven van mijne meening, dat zij verdient, zeer vele lezers en lezeressen in Noord- en Zuid-Nederland te vinden, die ongetwijfeld met mij verklaren zullen, dat zij een gunstig getuigenis aflegt voor het talent van den auteur.

Ik zal de gronden voor mijn gevoelen niet uitvoerig behoeven te ontwikkelen, omdat ik veronderstellen mag, dat Conscience bij de lezers van De Tijdspiegel een oude en goede kennis is en de voortreffelijke zijden van zijn karakter, als romandichter en novellist, naar verdiensten door hen gewaardeerd worden. - Eene vluchtige herinnering aan de goede eigenschappen, waaraan hij zijne populariteit te danken heeft, zal daarom voldoende zijn, indien ik tevens kan aantoonen, dat de ‘Gerechtigheid van Hertog Karel’ eene nieuwe en schitterende proeve oplevert van zijn meesterschap in het eens gekozen genre.

Indien de vraag gedaan wordt, waaraan Conscience zijn welverdienden opgang voornamelijk te danken heeft, dan zal, indien ik mij niet bedrieg, het antwoord wel in de eerste plaats luiden: aan zijne gave, om con amore en onderhoudend te vertellen.

Het komt mij voor, dat het jongste product van zijne Muze, vooral niet minder dan de vroegere, op iedere bladzijde de bewijzen oplevert, dat zijn talent in dit opzicht niet verminderd is. Ik druk mij te zwak uit. Dit verhaal is met zooveel talent geschreven, dat men naar waarheid zeggen kan, dat Conscience's gave van vertellen daarin tot vol-

[p. 165]

komen rijpheid is gekomen. - Reeds de expositie in het eerste hoofdstuk, waarin de voornaamste dramatis personae, buiten den hertog van Bourgondië, die dadelijk in het volgende hoofdstuk optreedt, op eene zeer ongezochte manier aan den lezer worden voorgesteld, welke hem onmiddellijk in medias res verplaatst, getuigt van eene vaste hand en van kunstenaarsoverleg. Daarvan getuigt niet minder de omstandigheid, dat de belangstelling van den lezer nergens ook maar één oogenblik kwijnt, dat de auteur nergens het doel, dat hij bereiken wil, uit het oog verliest, dat integendeel ieder hoofdstuk een nieuw tableau de genre voor de verbeelding toovert, dat er op berekend is, om het effect van het geheel te verhoogen. Nergens onnoodige uitweidingen - ieder schot treft.

Een tweede lichtzijde van het talent van Conscience, die zich in dit verhaal vertoont, is de natuurlijke, ongezochte, in onafscheidelijk verband met den loop der geschiedenis gebrachte dialoog.

Het gesprek van den Hertog met Thomas Evertand, de gesprekken van Walter van der Hameide met zijne moeder en zuster, met Adolf van Eerneghem en later met den Hertog, die van Begga en Evertand met de moeder en zuster van Walter - in één woord, alle in dit werkje voorkomende discoursen zoude men, met een rechtsterm, ter zake dienende en afdoende kunnen noemen. - Gebrek aan plaatsruimte belet mij, een of ander gesprek als proeve mede te deelen. Daarbij staan die gesprekken - en dit beschouw ik als een' groote deugd - in een al te onafscheidelijk verband met het feitelijke, met het weefsel van het verhaal, dan dat hun mededeeling, zonder wijdloopige explicatiën, begrepen zoude kunnen worden. - Zooveel is zeker - de lezing van die eenvoudige en natuurlijke dialogen is een ware verkwikking na de lectuur van een der laatste romans van Werner of Marlitt. Ik wil volstrekt de verdiensten dier schrijfsters niet verkleinen - maar is het u bij het lezen van hare werken niet wel eens, alsof hare helden en heldinnen elkander in bitse, scherpe en bittere uitvallen zoeken te overtreffen, alsof zij steeds in een onnatuurlijk-koortsachtigen, zenuwachtig-gejaagden toestand verkeeren?

Men heeft bij het lezen dier werken nu en dan de gewaarwording, die ons overmeestert, wanneer wij ons in de nabijheid bevinden van eene stoommachine van zeer hooge drukking, van welker krachten het uiterste gevergd wordt, zoodat men elk oogenblik een' uitbarsting te gemoet ziet.

Bij Conscience daarentegen ademt men rustig en vrij en bevindt men zich op zijn gemak, omdat al zijne personen op natuurlijke, ongezochte wijze handelen en spreken, en, hoe hartstochtelijk soms, nooit tot paroxismen van overspanning en drift vervallen.

Even natuurlijk en ongezocht als de geschetste toestanden en personen zijn, is ook de intrigue, de knoop en de ontwikkeling van het verhaal, dat toch, in al zijn eenvoud, de aandacht en belangstelling van den lezer tot het laatste oogenblik gaande houdt.

[p. 166]

Het is eene eenvoudige historische anecdote, die tot eene boeiende novelle is uitgewerkt en zóó dramatisch voorgesteld, dat men zich onder het lezen verbeeldt, dat het weinig moeite zoude kosten, haar, met kleine verandering, in een drama te herscheppen.

Het feit, dat aan dit verhaal ten grondslag ligt - de doodstraf van den laatsten stamhouder van een oud en aanzienlijk geslacht door Karel van Bourgondië uitgesproken en ten uitvoer gelegd wegens den doodslag van een' lijfeigene en de schaking van de zuster van den verslagene - vindt zijn tegenhanger in een gelijksoortig geval, dat in later eeuw in Napels is gebeurd en door onzen Potgieter in zijne: ‘Avondschemering op Ischia’ verteld. Frederik van Napels, hoezeer bewijzende, dat hij, evenals Karel de Stoute, hoog noch laag kende, toen hij de schuld strafte, tot in den laatsten telg van ouden huize, al had deze slechts de dochter eens landmans onteerd, wist echter door deze strenge doch rechtvaardige daad de gunst van het Napelsche volk niet te winnen. Hoe geheel anders als in Vlaanderen, werd het feit in Napels door de menigte beoordeeld. Deernis verving er het afgrijzen - het offer beklagende, zag men de misdaad voorbij! Het zou een niet onaardige studie zijn, maar die in het kader van deze eenvoudige aankondiging niet past, om het verschil in opvatting en behandeling van gelijksoortige feiten door deze twee, zoo uiteenloopende, hoewel beide in hun soort buitengewone talenten, als Potgieter en Conscience, in het licht te stellen.

Liever vestigen wij ten slotte nog de aandacht op eene derde goede eigenschap van Conscience, welke er niet het minst toe bijgedragen heeft, om hem vele vrienden en vereerders aan beide zijden van den Moerdijk te verwerven. - Wij bedoelen de waarlijk geniale wijze, waarop hij, met enkele toetsen en omtrekken, niet alleen het landschap, waarin hij den lezer verplaatsen wil, weet te schilderen, maar ook de stemming weer te geven, die het bij den aanschouwer onwillekeurig te voorschijn roept. Ook van deze gave, om, zooals onze Duitsche buren het noemen, ‘Stimmungsbilder’ te schetsen, levert hij in dit verhaal eenige schoone proeven. Als voorbeeld wijs ik op de volgende beschrijving van het kasteel van Hersberge:

‘De burg van Hersberge stond naar den westelijken kant der Wardammer-bosschen, op ongeveer twee en een halve mijl van Brugge, zeer eenzaam en van alle andere menschenwoningen verwijderd, want de hutten of boerenhuisjes, die er van afhankelijk waren, lagen op zekere afstanden hier en daar tusschen het dicht geboomte verspreid.

Op den gevallijken voorbijganger deed dit slot bijna den indruk van eenen reusachtigen puinhoop Zijn hooge ringmuur van blauw schelfersteen was bij plaatsen, door tijd en weder, diep ingevreten: bloeiende violieren en rankende kruiden, die zich in de uitgevallen kalknaden hadden geworteld, verborgen de meeste zijner schietgaten; de verbrokkelde kanteelen boven de twee waaktorens, bestonden slechts nog ge-

[p. 167]

deeltelijk; het vuile water zijner gracht, waarin zelfs geen kikvorsch kon leven, was geheel overdekt met het groen van woekerende waterlinsen.... Maar wat dit ridderlijk verblijf bovenal een voorkomen van verval en verlatenheid gaf, was de doodsche stilte die het omringde; en wel zeker zou men geloofd hebben, dat het sedert lang onbewoond was gebleven, hadde niet de hoornblazer, op eenen der torens, door zijne tegenwoordigheid, getuigd dat men hier insgelijks over de veiligheid van eenen heer en meester waakte.’

Vraagt men mij nu, of ik geen enkelen droppel citroen in den honig wil mengen, of ik op geen enkel vlekje in dit werk van Conscience heb te wijzen, dan antwoord ik, dat ik twee opmerkingen aan de aandacht van den geachten novellist zoude wenschen te onderwerpen.

Ik zou hem in de eerste plaats willen vragen, of sommige van de in dit verhaal geschetste karakters niet meer hebben van types, dan van individu's? Is b.v. in Mevrouw van der Hameide niet al te uitsluitend de adeltrots, in strijd met de moederliefde gepersonifieerd, zonder dat dit karakter zich door een enkelen eigenaardigen karaktertrek onderscheidt en onuitwischbaar in ons geheugen prent? Zijn zelfs Begga en Walter, de hoofdpersonen in dit verhaal, wel met genoeg kenmerkende eigenschappen toegerust, om hen voor meer te houden dan figuranten in het opgevoerde drama?

Karakterteekening en karakterontleding komen ons voor de zwakke zijden van het talent van onzen auteur uit te maken.

Mijne tweede opmerking betreft taal en stijl. - Ik erken volgaarne, dat het naïeve en schilderachtige Vlaamsch nu en dan een eigenaardige kleur en toon aan zijne tafereelen geeft, maar zou willen vragen, of hij zich wel altijd even zorgvuldig van gallicismen onthoudt.

Onderbreken b.v. voor in de rede vallen, dat meermalen voorkomt, klinkt mij ten minste wat al te Fransch in het oor.