De Tijdspiegel. Jaargang 33

Twee concurrenten.

Atlas der natuurkundige aardrijksbeschrijving door J. Kuijper. Gorinchem, J. Noorduijn en Zoon, 1874.
Atlas der natuurkundige aardrijkskunde door Dr. C.M. Kan en N.W. Posthumus. Arnhem, J. Voltelen.

Op het gebied van het onderwijs is in de laatste paar tientallen van jaren verbazend veel veranderd. Niet slechts, dat de leerstof in hooge mate werd uitgebreid, maar ook, en dit is voorzeker nog belangrijker, de methode van het onderwijs werd in vele opzichten gewijzigd en, we mogen er gerust bij voegen, aanzienlijk verbeterd.

Die veranderingen en verbeteringen zijn bij elk leervak in grootere of geringere mate te bespeuren, maar bij de aardrijkskunde zijn ze zoo ingrijpend geweest, dat de geographie van den nieuweren tijd bijna niets meer gelijkt op hetgeen vroeger onder dien naam werd begrepen.

Tot voor betrekkelijk weinige jaren was de aardrijkskunde niet veel meer dan eene hulpwetenschap, eene dienstvaardige dienaresse der historie en vond men in de aardrijkskundige hand- en leerboeken niet veel meer dan eene bij uitstek dorre opeenstapeling van namen, opgeluisterd door eene niet minder onvruchtbare opsomming van beroemde of beruchte mannen, die in dit of dat jaar, hier of daar ter plaatse waren geboren of voor wie in gene of deze kerk uit dat of dit soort van marmer een grafmonument was opgericht. Aantallen inwoners (meest tamelijk foutief), en jaartallen van geleverde slagen of geteekende vreden mochten vooral nergens ontbreken, namen van rivieren en zijtakken daarvan, namen van gebergten en toppen van deze, namen van kapen en landtongen, namen van baaien en golven, namen van steden en dorpen, van eilanden en zeestraten bij tien- en bij honderdtallen, namen van keizerrijken en koninkrijken, van staten en staatjes, van arrondissementen en provinciën, namen en namen van wat niet al meer, overal en altijd namen, genoeg om den ijverigsten scholier tot wanhoop te brengen.

Nu zijn namen goed en noodig, maar zij zijn slechts holle klanken, zoo niet de gegevens worden geleverd om er begrippen aan vast te knoopen. En deze gegevens, ze ontbraken in de meeste gevallen maar

[p. 251]

al te zeer. Voor den leerling, die slechts de namen van eilanden leert, is Madagascar en Nieuw-Zeeland, zijn de Kurillen en de kleine Soenda-eilanden, zijn Ceilon en Spitsbergen even veel of even weinig beteekenend; hij denkt evenveel of even weinig bij den Maranhon en bij den Bar-el-abiad, bij het Ladogameer en bij het meer van Genève. De Jura en de Alpen verschillen voor hem slechts in naam, terwijl Pekin slechts eene nog grootere stad dan Valparaiso is.

Hoe geheel verschillend de tegenwoordige opvatting van de ‘geographie.’

Het ‘hoe heet dat?’ en het ‘waar ligt dat?’ op den achtergrond geschoven, om plaats te maken voor de meer belangwekkende vragen, hoe ziet het er daar uit en waarom is die stad in bloei toegenomen, dit eiland onbewoond gebleven, dat gebergte met sneeuw bedekt, deze rivier onbevaarbaar, dat binnenland eene woestenij, en deze kuststreek daarentegen een toonbeeld van vruchtbaarheid?

Waarlijk, de aardrijkskunde van voorheen en van thans hebben den naam gemeen, maar zijn inderdaad zoo verschillend, als men zich iets denken kan.

De nieuwe wijze van beoefenen der aardrijkskunde en de daarop gegronde nieuwe opvatting van wat de geographie als leervak op de scholen geven kan en geven moet, maakte echter ook nieuwe hulpmiddelen bij het onderwijs onontbeerlijk.

De atlassen van vroeger gaven voor de nieuwe methode te veel en te weinig. Namen van steden en dorpen, van landen en staten, van kantons en residentiën bevatten zij genoeg en te veel, maar aanduiding van klimaat of grondgesteldheid, van plantengroei en dierenverspreiding, van zeestroomingen en regenval zoekt men doorgaans te vergeefs.

Vooral voor de Nederlandsche scholen werd naar een stel kaarten, waarop nog iets anders dan de politieke grenzen der rijken enz. enz. was aangeteekend, met verlangen uitgezien, en het is daarom niet te verwonderen, dat bijna gelijktijdig van twee verschillende zijden getracht werd in die ‘wezenlijk gevoelde behoefte’ te voorzien. Twee atlassen der natuurkundige aardrijkskunde zagen voor eenige maanden niet lang na elkander het licht.

Het is niet eene bijzonder gemakkelijke taak, om omtrent de deugdelijkheid en de nauwkeurigheid van eenen atlas als de twee boven vermelde een oordeel uit te spreken. Eerst door herhaald gebruik leert men de goede eigenschappen en de gebreken van zulk een werk met juistheid kennen, en dit is dan ook de oorzaak, waarom ik eerst thans aan het verzoek der redactie van de Tijdspiegel voldoe, om eene aankondiging en beoordeeling van beide atlassen te geven.

Tegen de meer gebruikelijke wijze van handelen in begin ik met als de slotsom mijner overwegingen mede te deelen, dat beide atlassen hunne eigenaardige verdiensten hebben, doch dat mij de atlas der heeren

[p. 252]

Kan en Posthumus voor schoolgebruik meer toelacht dan het werk van den heer Kuijper.

Het aantal kaarten is in de beide atlassen nog al verschillend; de heeren K. en P. geven 27, de heer K. 20 kaarten. Daartegenover staat echter dat bij den laatsten eene toelichting der kaarten voorkomt, die in het werk der beide eerste heeren niet wordt aangetroffen.

Reeds bij eene oppervlakkige beschouwing van beide werken trof mij het groote verschil in duidelijkheid of beter gezegd in datgene wat onze oostelijke naburen Uebersichtlichkeit noemen. In dit opzicht wint naar mijne meening de atlas van Kan en Posthumus het verre van dien van Kuijper.

De zes orohydrographische kaarten der vijf werelddeelen (Noord- en Zuid-Amerika afzonderlijk), waarmede K. en P. hun werk openen, zijn ware toonbeelden van fraaien en helderen kaartendruk. Kuijper's orohydrographische wereldkaart moet alleen doen, wat vijf kaarten in den anderen atlas bewerkstelligen, doch daartegenover staat, dat bij Kuijper Europa in de kaarten 15 en 16 nog eens uitvoerig behandeld wordt. Het komt mij voor, dat de atlas van Kan en Posthumus hier zonder twijfel de voorkeur verdient. Ook was het een gelukkig denkbeeld van de laatsten, om aan den rand hunner orohydrographische kaarten de namen te vermelden van eenige zeer bekende landen of steden, op dezelfde geographische breedte in andere streken der wereld gelegen; men wordt daardoor als van zelf opmerkzaam gemaakt op een aantal overeenstemmingen en verschillen, die bij de tegenwoordige studie der aardrijkskunde terecht zulk eene belangrijke rol vervullen. Wel is het niet te ontkennen, dat men op elke globe of wereldkaart terstond kan zien, dat b.v. Newyork ongeveer op dezelfde breedte gelegen is als de straat van Bonifacio, of dat Kamtsjatka en Groot-Brittannië in dit opzicht al een zeer klein verschil opleveren, maar 't valt hier meer in het oog en geeft den onderwijzer uitstekende wenken.

In kaart 7 van Kan en Posthumus wordt de geologie van Europa behandeld; deze kaart vindt haren tegenhanger in kaart 17 van den atlas van Kuijper. Ook hier valt, dunkt mij, reeds bij den eersten blik de grootere duidelijkheid van de eerstgenoemde in het oog, terwijl wij nog bovendien bij K. en P. eene afzonderlijke geologische kaart van Nederland aantreffen, die wij in den atlas van Kuijper niet dan noode missen.

Doch vooral komt de groote duidelijkheid der kaarten in den atlas der beide secretarissen van het aardrijkskundig genootschap uit in kaart 12 (klimatologie), waartegenover men gevoegelijk kaart 1 (warmteverbreiding) van Kuijper kan stellen.

Op laatstgenoemde kaart kost het inspanning de omtrekken der landen te onderscheiden, de dooreengestrengelde zwarte, roode en blauwe lijnen vermoeien het oog en laten den beschouwer onbevredigd,

[p. 253]

hoe nauwkeurig de loop der isothermen, isotheren en isochimenen ook moge zijn aangegeven; - gene kaart daarentegen geeft slechts de isothermen, maar deze vallen in haar geheel beloop terstond op de duidelijkste wijze in het oog. Ik houd mij overtuigd, dat de kaart van Kuijper den leerling eer zal afschrikken dan aantrekken, terwijl die van Kan en Posthumus allicht met belangstelling zal worden beschouwd, - en dit is naar het mij toeschijnt bij het onderwijs verbazend veel waard.

Het zou vermoeiend en te dezer plaatse ongepast zijn, alle kaarten van beide atlassen op deze wijze de revue te doen passeeren. Uit het gezegde blijkt genoeg, dat naar mijn oordeel de atlas van K. en P. boven zijnen concurrent voor het onderwijs de voorkeur verdient.

Wordt nu hierdoor echter een ongunstig oordeel uitgesproken over het werk van den heer Kuijper? Ik zou mij wel wachten zulk een oordeel te onderschrijven! Voor ieder, die in de natuurkundige aardrijkskunde belang stelt is het bezit van Kuijper's atlas ten hoogste te waardeeren en daar hij bovendien in sommige opzichten meer geeft dan K. en P., kunnen beide concurrenten elkander aanvullen en maakt het bezit van den eenen atlas den anderen niet tot een artikel van luxe.

Het tegendeel is waar; juist door vergelijking der beide atlassen onderling krijgt men een helder inzicht in het vele, dat ontwijfelbaar vast staat, maar ook (en dit is niet minder nuttig) in het niet veel mindere, dat nog een nader onderzoek vereischt. Uit den aard der zaak toch moeten de samenstellers van eenen atlas als de beide aangekondigde op waarschijnlijkheidsgronden aanvullen, wat door waarneming nog niet onomstootelijk is vastgesteld, terwijl het toch ook onmogelijk is overal aan te geven, waar zij zich vrijheden in het trekken der grenslijnen, enz. hebben moeten veroorloven.

Geen wonder dus, dat men misschien op geene der correspondeerende kaarten van beide atlassen eene volkomene overeenstemming vindt.

Eene aandachtige vergelijking van beide atlassen levert echter grootere verschillen op, dan men zou meenen te mogen verwachten.

Zie b.v. de kaarten, die betrekking hebben op het aardmagnetisme. Dat de isogonen of lijnen van gelijke declinatie niet hetzelfde beloop hebben op kaart 16 van K. en P. en op kaart 2 van K. laat zich nog verklaren uit de omstandigheid, dat zij den toestand in verschillende jaren voorstellen, maar dat de isodynamen of lijnen van gelijke magnetische kracht in een korten tijd zoo zouden veranderen als men uit eene vergelijking van de laatstgenoemde kaart en kaart 17 van K. en P. zou afleiden is niet aan te nemen.

Dergelijke groote of althans vrij groote verschillen kan men ook opmerken bij vergelijking der regenkaarten, van die der zeestroomingen enz., zoodat de totale indruk niet anders kan zijn, dan dat er op het

[p. 254]

gebied der natuurkundige aardrijkskunde nog machtig veel te onderzoeken valt, eene meening overigens, die door niemand zal worden gelogenstraft.

Mijne conclusie resumeerende kom ik derhalve tot het resultaat, dat niettegenstaande het vele onzekere, dat in beide atlassen wordt aangetroffen, wij zoowel den heer Kuijper als de heeren Kan en Posthumus dank verschuldigd zijn voor het geschenk, dat zij den beoefenaren der natuurkundige aardrijkskunde in Nederland hebben geschonken, - dat beide atlassen nevens elkander recht van bestaan hebben, - dat echter de atlas der heeren K. en P. door bijzondere duidelijkheid van voorstelling en keurigheid van uitvoering boven den anderen uitmunt, - en eindelijk, dat wij aan beide kaartwerken een ruim debiet mogen toewenschen.

Arnhem, 18 Mei 1876.

Dr. H. van de Stadt.

P.S. De heeren Kan en Posthumus vragen in hun voorbericht uitdrukkelijk om welwillende aanmerkingen op hun werk, die zij ten allen tijde gaarne zullen ontvangen, ten einde er een dankbaar gebruik van te maken. Daarom en daarom alleen voeg ik nog het volgende omtrent hunne beide laatste kaarten (zeker niet de minst gewichtige) hier bij.

Die kaarten (n^o. 24 en 25) geven ons een overzicht van de dichtheid der bevolking over de geheele aarde, in Europa, in Nederland en op Java. Zou het bij een herdruk niet wenschelijk zijn op die verschillende kaarten zooveel mogelijk dezelfde tinten voor gelijke dichtheid der bevolking aan te nemen? Nu toch wijst eene gele tint b.v. in Europa en op Java op eene geringe bevolking, terwijl in Nederland dezelfde kleur aan Noord- en Zuid-Holland is gegeven en dus op de grootste dichtheid betrekking heeft.

Op gelijke wijze dient eene groenachtige kleur om in Europa eene bevolking van 4-3000 personen, in Nederland eene van 5-4000, en op Java eene van boven de 10,000 (er staat 1000 door eene drukfout) menschen per vierkante geographische mijl aan te duiden. De aandachtige beschouwer wordt wel is waar door de ‘verklaring der kleuren’ uit den droom geholpen, terwijl ook de cijfers op de kaarten voorkomende er toe bijdragen om vergissingen te doen vermijden, maar 't komt mij toch wenschelijk voor, dat hier eene meer uniforme wijze van handelen gevolgd ware. De provincie Limburg mist alle kleur en is zuiver wit voorgesteld. Haar kwam met Friesland, Groningen en Zeeland de roode kleur toe.