De Tijdspiegel. Jaargang 33

Goede - ook min gelukkige? - grepen.

Mannen van beteekenis in onze dagen. Onder leiding van N.C. Balsem. 1-3 aflevering Haarlem, Kruseman & Tjeenk Willink, 1875.

Die mannen van beteekenis hebben niet gestaan en staan niet, gelijk men uit den titel zou kunnen opmaken, onder de leiding van den heer Balsem. Daarom zouden wij het juister hebben gevonden, indien men had aangeduid, dat men hier eene schets van hun leven en werken, eene geschiedenis van die mannen vond. Nu zou menig lezer verwachten dat hij nadere kennis zou maken, om van Keizers en Koningen niet te spreken, met een Bismarck en Thiers, een Moltke en Rouher en tutti quanti; en in plaats daarvan vindt hij een Darwin, een Kingsley en Potgieter, terwijl later een plaats zal worden ingeruimd aan Quinet, von Kaulbach en Tischendorf. Het zijn eenvoudig geleerden, mannen van smaak, letterkundigen. Hoe verdwijnen zij bij

[p. 353]

gedruischmakende heldengestalten in krijgsdos gehuld, bij die staatslieden die met hunne aanslagen volken in beroering brengen! - En toch is de stille invloed dikwerf machtiger, duurzamer dan het hevigst oogenblikkelijk rumoer. Vogels die zaden van boom en plant naar geschikte streken overdragen, het nietige koraaldiertje, brengen grooter veranderingen te weeg dan de meest massale roofdieren, onder wier tred of sprong de bodem trilt. Wij kunnen gerustelijk onze begrippen van groot en gewichtig omtrent menschen en dingen vrij wat wijzigen. En daarom, ‘goede grepen, mogen ze ook in veler schatting verkeerd schijnen.’

Afgezien zelfs nog van de gegrondheid of ongegrondheid van het Darwinismus, dat in het conservatieve - en vooral op religieus gebied conservatieve Engeland zooveel opzien baren, zooveel tegenstand wekken moest, dat elders door sommigen met de meeste toejuiching werd begroet, afgezien daarvan, mag men daarin een teeken des tijds zien, reeds hierin dat het werd geopperd, en de stichter dit zoo vrij en veilig kon doen. Het is altoos eene erger ketterij dan die welke Galileï eens moest herroepen, al behoeft men met de aanneming daarvan niet godloochenaar te worden. Het is eigenlijk eene vraag omtrent de elasticiteit der eens geschapen vormen; en het is veeleer eene verheerlijking van den Schepper, wanneer men waarneemt hoe het Excelsior! de leuze is die door geheel zijne schepping klinkt. Voor het misverstand en het misbruik van zijn stelsel is Darwin niet aansprakelijk. Hij is, wat zijn misschien wel gelijkende beeltenis deed vermoeden, een oorspronkelijk, diep en krachtig denker, de man die zijne overtuiging heeft en deze durft uitspreken.

Zijn Struggle for life en de naaste gevolgen daaruit voortvloeiende zijn bekend; doch welk een ruimte, wat diepte van blik, welke nauwlettende waarneming was er noodig om eerst dat standpunt van beschouwing te vinden en in te nemen, al was hij ook door anderen, bijzonder door Lamarck, voorgewerkt. Hoe hij zich daarop handhaafde wordt ons in zijne levenschets door den heer Dr. Enklaar medegedeeld op waardige en dikwijls welsprekende wijze. Het is alsof wij Darwin's stelsel zien ontstaan en groeien, totdat het den vollen wasdom bereikt in zijn ‘Descent of Man.’ Als evenwel de beroemde Brit in eene onderstelde onvoldaanheid van het dier niet enkel eene afschaduwing maar hetzelfde gevoel wil vinden van wat wij bij den mensch geweten noemen, (bl. 45) zouden wij willen zeggen, dat hij hier twee heterogene dingen met elkander verwart. In het zedelijk ideaal, hoezeer dan ook bij ieder individu gewijzigd, en in onze volmaakbaarheid vinden we, bij alle mogelijke verwantschap, eene klove die den mensch van het dier blijft scheiden. Daarom kunnen wij niet onbepaald instemmen met wat Dr. Enklaar zegt (bl. 62), ‘dat het Darwinisme uit den heftigen strijd telkens zegevierend is herrezen.’ Er zal nog tijd moeten verloopen, het ware zal van het verkeerde moeten geschift worden,

[p. 354]

alvorens men dat met grond zal kunnen beweeren. Veeleer stemmen we in met hetgeen de schrijver aan het slot zegt, ‘dat er wellicht nog eeuwen zullen moeten verloopen, voordat van verschijnselen, die deel uitmaken van het geheimzinnige en raadselachtige leven eene volledige verklaring kan worden gegeven.’ Misschien komt men er in deze wereld nooit toe. - Vergeleek men meermalen de schepping met een boek, wij zouden willen zeggen, dat de mensch, toen hij enkele natuurverschijnselen waarnam, bespeurde dat het zich ook liet openen, dat hij later zag dat er prenten in waren, dat hij vervolgens bemerkte dat daarbij ook te lezen stond, en wij nu sommige woorden daarin leerden ontcijferen. Gelukkig is de tijd voorbij, waarin men, ter wille van een ander stelsel, nog altijd de zon om de aarde wilde laten draaien, en men het bestaan der tegenvoeters loochende.

Is het bij Darwin de vraag hoe de mensch ontstond, eene vraag waarop hij een velen stuitend antwoord poogde te geven, dat evenwel door zijne navolgers overdreven en eerst waarlijk stuitend werd; Charles Kingsley tracht meer te toonen, wat de mensch in onderscheidene maatschappelijke standen werd, en wat hij moet worden. - We ontmoeten in Kingsley een apostel van den nieuwen tijd, die als geestelijke bij de Staatskerk aan de aristokraten en plutokraten van het op politiek en kerkelijk gebied zoolang orthodox en behoudend Engeland menige waarheid verkondigt, waarvoor zij daar wel het oor mogen openen. Het is een geluk voor dat volk, dat de constitutie met des volks constitutie, met zijn aard en behoeften samenstemt, omdat zij meer met dat volk geworden dan wel bepaaldelijk gemaakt is. Zij mag naar het lijf gemeten, en niet maar aangepast heeten, terwijl zij daarenboven rekbaar is. Daarom vooral loopt bij onze overzeesche naburen op hervorming uit wat elders ligt ommekeer wordt, en wordt hetgeen in andere landen revolutie teweeg brengt evolutie.

En dit zal waarschijnlijk ook het geval worden met de beweging welke Kingsley voorstond en die door hem als christelijk socialisme werd gekarakteriseerd. Daarin ligt trouwens het rechte christendom veel meer dan in het kerkelijk dogmatisme, waarin het zoolang en velerwege nog werd en wordt gesteld. Onze maatschappij mag gerustelijk van dat socialisme in zich opnemen en dat huldigen. Gelijk het tot dusverre veelal ermede stond, mocht men liever zeggen, dat wij, ook met alle dogmatiek en kerkelijkheid, christelijk vernist waren. In beginsel stemt het welbegrepen socialisme, dat soms treurig overdreven werd en ontaardde, met het welbegrepen christendom overeen, en mag het schroomelijk misduide ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ echt evangelisch heeten.

Daarvan was Kingsley innig overtuigd, dat gevoelde hij levendig. Hij geloofde, en daarom sprak hij. Hij deed dit in taal en vorm die de opmerkzaamheid trekken, die zijne denkbeelden ingang bij velen deden vinden. Zijn Alton Locke en Gist, een Vraagstuk, getuigen dat: daar-

[p. 355]

in peilt hij de diepte van ellende der geringere standen, die tot misdaad voert, de onzuiverheid der toestanden in de hoogere klassen der maatschappij, en wijst hij op den mensch Jezus en het ideaal als middel ter genezing en zedelijke verheffing van het individu, en zoodoende van het geheel. In onze schatting terecht. Het christendom predikt, het is de verhevenste humaniteit. Daarin meer dan in eene vaak beklemmende, onvruchtbare dogmatiek en al haar zin en onzin zoeken en stellen wij zijn wezen, het met een schrijver van voor vele jaren beklagende, ‘dat de leer van Christus in eene leer over Christus verliep en opging.’ - Zijn Hypatia getuigde, dat Kingsley, die een zoo open oog had voor het tegenwoordige en zijn eischen, evenzeer thuis was in de geschiedenis, ook in die der wijsbegeerte, tot in hare anders minder bekende en donkerder perioden. Na tot royal chaplain en tot opvoeder van den prins van Wallis te zijn benoemd, werd hij in 1860 tot hoogleeraar in de geschiedenis te Cambridge aangesteld. Eene betrekking, waarvan de schrijver puntig en wel ook naar waarheid zegt (bl. 101), ‘dat de professorale toga misschien niet het meest geschikte gewaad is voor dichterlijke naturen.’ Bij al zijn veelzijdigheid mag Kingsley dan ook zich meer thuis hebben gevoeld, toen hij te Chester en later te Westminster zich in hooge kerkelijke waardigheid gesteld zag, een bewijs van waardeering en vertrouwen, dat zoowel hun die het gaven als hem die het ontving, tot eer verstrekte.

Inderdaad, te prijzen wat inhoud en vorm betreft is de levensschets van Kingsley, gelijk de heer Balsem die hier gaf.

Minder beviel ons die van den heer Potgieter, die ons, gelijk wij haar hier vonden, in meer dan een opzicht verraste. - Dit toch deed bereids de taal, dat Hoogduitsch, met zooveel Hollandsch doorvlochten, waardoor het een vreemde lectuur oplevert. De titel dien de leider of redacteur aan zijne verzameling van levensschetsen gaf, het ‘Mannen van beteekenis’, moge zeer rekbaar wezen en ook op Potgieter kunne die, ruim genomen, worden toegepast, de figuur wordt in ons oog wat klein, gehouden nevens de anderen in deze reeks, die door geheel de letterkundige wereld heen bekend zijn. Zijn leven te beschrijven mocht voor den heer Nippold (bl. 106) ‘een plicht der erkentelijkheid wezen, gelijk men dien jegens een ander noode kan hebben’; dit is iets persoonlijks, wat buiten het publiek ligt. Wij zijn mede de eersten om Potgieter's gaven en verdiensten te erkennen in menige novelle, wij hebben daarin eene edele humaniteit erkend, de zedelijke strekking (wie dit verkeerd wil verstaan doe het) gehuldigd. Wij vonden bij hem gedachten die verdienen te worden door- en uitgedacht; doch hoe werd er veel door het gewrongene en gedrongene van stijl en uitdrukking, indien al niet bedorven, dan toch onsmakelijk gemaakt! Of ligt het aan ons, dat wij zijn proza dikwijls moesten herlezen, en dat wij in zijn poëzie ‘weinig melodisch rythmus, weinig muziek die met de woorden medezingt’, kunnen vernemen? Zijne Twee zusters, zijn

[p. 356]

‘Blauwbes’, zijn ‘'t Is maar een pennelikker’ enz. behooren tot het beste in hun genre.

Zonder dat wij persoonlijk met den heer Potgieter bekend waren, wisten we door anderen, dat hij geen Jan Salie, maar een edel mensch, een warm voorstander van het goede, een trouw vriend zijner vrienden was, belangstellend in de menschheid en het vaderland, dat hem onder zijne waardigste zonen mocht tellen. Onder Nederlandsche mannen van beteekenis in onze dagen mocht hij eene eervolle plaats innemen; voor het groote wereldtooneel is zijn gestalte in ons oog niet groot genoeg. De biographie zelve met hare uitvoerigheid en vele citaten is daarvoor een bewijs. - Wat zou het geworden zijn, indien Darwin of Kingsley en wat er door en over hen gezegd werd, op die wijze was behandeld? Het geheele boek, waarin de levensschets van Potgieter de grootste plaats beslaat, was voor een van beiden niet voldoende geweest. Dat de heer Zimmerman den overledene in de Gids opzettelijk gedacht, was natuurlijk en billijk; bij de vele lezers van dat tijdschrift was de ontslapene een bekende. Ook in het Nieuws van den Dag was de herinnering op haar rechte plaats. En toch; indien de heer Balsem met die maat blijft meten, zal hij bezwaarlijk zijn taak, wij spreken niet van ten einde brengen - maar slechts bijhouden kunnen.

Wij hebben veel van het wijdloopige en ietwat opgeschroefde in de lofrede op rekening van den landaard van den heer Nippold gesteld. Duitschers zijn in hunne betuigingen en ontboezemingen wat woordenrijker dan wij nuchtere Hollanders, die het ne quid nimis meer in 't oog houden.

De portretten kunnen wel gelijkend zijn, hebben althans iets sprekends.

Ch.