De Tijdspiegel. Jaargang 32

[p. 34]

Staatkunde en geschiedenis.

Uit onzen heldentijd.

Jan van Venray (Johannes Ceporinus) en de wording en vestiging der Hervormde gemeente te Zalt-Bommel, door Dr. J.G.R. Acquoy, pred. ald. 's Hertogenbosch, G.H. van der Schuijt, 1873.

Meerdere beoordeelaren hebben zich over het geschrift van den Bommelschen predikant Acquoy reeds doen hooren. Zooveel mij bekend is, spraken allen er lof van. En te recht, naar het mij voorkomt. Het behelst veel en daarbij veel belangrijks uit dat tijdvak van onze zoowel Staats- als Kerkgeschiedenis, hetwelk nog altijd bij schrijvers en lezers de meeste belangstelling wekt, ik bedoel dat van onze worsteling en met Spanje en met Rome. Er bij komt, dat het vele en belangrijke, waarvan ik spreek, in zooverre nieuw tevens is, als het voor een goed deel ontleend werd aan oorspronkelijke bescheiden, en ook dit nog, dat het met zorg gerangschikt, met bezadigdheid ten beste gegeven en door eene nauwkeurige inhoudsopgave en een breed register gemakkelijker te genieten gemaakt is.

Eenige vragen betrekkelijk bijzonderheden van ondergeschikt belang mogen mij eerst gegund zijn.

Bladz. 7 aant. 1 geeft de schrijver de woorden van Het ontroerde Nederland betrekkelijk de Roomschgezinden te Bommel, die in 1672 na eenen nieuwen abt van Marienweerd bekomen te hebben, de geestelijke goederen begonnen op te sporen enz.; ware 't, ook al kome hij later op de zaak terug, misplaatst geweest, indien hij reeds nu opmerkzaam er op gemaakt hadde, dat in het Nederlandsch archief voor kerkelijke geschiedenis door Kist en Roijaards D. VIII bl. 177 een stuk van gezegden abt betrekkelijk de abdijgoederen voorkomt?

Bladz. 141 vlgg. bespreekt de schrijver het beleg van Bommel in 1599. Naar vele geschriften, die geraadpleegd kunnen worden, verwijst hij. Had hij reden dit niet te doen naar de brieven, die voorkomen bij Dodt van Flensburg in het Archief voor kerkelijke en we-

[p. 35]

reldsche geschiedenis D. VII bladz. 313 vlgg.? Er zijn er onder van prins Maurits, geschreven te Bommel en op den Voren, terwijl allen bijdragen behelzen, waardoor de voorstelling van het beleg aan volledigheid winnen kan.

Bladz. 269 deelt de schrijver in Bijlage XX het rapport mede van eenen spion betrekkelijk den togt van Prins Willem uit den Briel over Dordrecht en Gorinchem naar Zalt-Bommel, 26-28 Juli 1873, een rapport, waarin bij herhaling Willeken van Angeren gememoreerd wordt. Was deze de Willeken, die door de geschiedenis van Oudewater's moord zulk eene treurige vermaardheid verkregen heeft, daar zij dus van hem te berigten had: ‘Willeken van Angeren, een Duitsch Hopman, heeft ook een Schans, leggende op den IJseldijk naar Gouda toe, een halve mijl van Oudewater, verlaten en is daer uit, zonder nood, zeer schandelijk daer van verloopen, alzo dat de Schans twee dagen zonder Volk heeft geweest, waer door de stad te meer benaauwd is geworden.’ enz.

Bladz. 264 vlgg. is in Bijlage XVII de ‘inventaris der goederen van Dirk van Haaften.’

Daarin de woorden:

‘Dan hefft noich den smalen teinden, de den groten teinden annex is, aen sick.’

en dien overeenkomstig in het Register deze:

‘Tienden. Smalle tienden, 265; groote tienden, 265.’

Stond in het HS. groote, of: grove? 't zal den schrijver niet onbekend zijn, dat men tot op den huidigen dag de tienden in ‘grove’ en ‘smale’ onderscheidt.

Verder in den Inventaris de woorden:

‘In den ersten XXV rode dicks tegen thuis to Waijenn.’

en aan den voet der bladz. omtrent dat Waijenn de vraag: Wadenoijen?

't Moet den schrijver niet in de gedachte gekomen zijn, dat Wadenoijen en als verder af en als aan de Linge gelegen, moeielijk bedoeld kan wezen. Bedoeld is ongetwijfeld het huis Waden of Waaijenstein onder Herwijnen. Nog is te dier stede de benaming Waaijen in gebruik.

Ik heb echter ook eene vraag te doen betrekkelijk iets, dat mij niet van ondergeschikt belang voorkomt.

Onder de 14 afdeelingen van Acquoy's geschrift is er eene, die tot opschrift heeft: ‘Algemeene beschouwing naar aanleiding van het tot dusverre behandelde.’ Zij is blijkbaar con amore geschreven. Maar ook zóó, dat zij op instemming mag aanspraak maken? In zooverre zeker, als zij de bewering behelst, dat de beweging, waaraan in de 16^de eeuw het voorgeslacht zich gaf, een kerkelijk karakter had, niet uitsluitend, maar mede, maar voornamelijk. Afdoende voor deze bewering zijn de getuigenissen van Alba, don Fredrico en Requesens,

[p. 36]

die bijgebracht zijn en die op hetzelfde neerkomen, als de getuigenis van den jongsten geschiedschrijver van Spanje, don Hermenegildo Rato y Hevia, zooals zij vervat is in deze regelen: ‘habiendo reproducido Felipe los edictos contro los sectarios luteranos y establecido para entender en estos delitos un tribunal especial, que era una perfecta copia del de la santa inquisicion, los animos acabaron de irritarse y empezó á demostrarse claramente la rebelion.’ Maar ik aarzel de vraag te beamen, voor zooveel zij ook de bewering behelst, dat het genoemde ‘kerkelijk’ een ‘kalvinistisch’ karakter geweest is, zoodat zij, die het kalvinisme huldigden, ‘aan den opstand den eersten stoot gegeven en aan den vrijheidsoorlog het meest werkzaam aandeel genomen hebben.’ Dat is te veel eer aan het Kalvinisme bewezen, dunkt mij en te kort gedaan aan zoovelen, als schoon van dien godsdienstvorm afkeerig, ja! dien godsdienstvorm vijandig, toch voor de vrijheid op burgerlijk en kerkelijk gebied zijn opgetreden en hebben pal gestaan. Ik zal de namen van dezen en dien hunner hier niet noemen, maar herinneren, hoe in 1618 Remonstranten met het oog op het verleden betuigden: ‘wij sijn noch de selve luiden, ofte altijds hunne kinderen die onder de vleugelen van den Prince van Oranje, hooghloffelijker gedachtenisse, hebben geschuilt en hem met goedt en bloedt bijgestaen’ en met het oog op de toekomst: ‘sijn de Contraremonstranten liefhebbers van 't vaderlandt, wij sijn het ook en sullen in geenen deele in gebreeke blijven om sulks met onze gebeden tot Godt en met goedt en bloedt, als het noodt is, te betoonen.’

f.a.e.p.r.e.