De Tijdspiegel. Jaargang 31

Uitstekend geslaagd.

School-atlas voor de beoefening der Natuurlijke Historie. Nederlandsche uitgave van den natuurhistorischen schoolatlas van Dr. Carl Arendts, met vrije bewerking van den tekst door Prof. L.A.J. Burgersdijk, Dr. D.J. Coster en Dr. T.C. Winkler. Derde vermeerderde en herziene uitgave. Te Leiden, bij A.W. Sythoff, 1874.

Onder de natuurkundige wetenschappen, tot welker beoefening de wet op het middelbaar onderwijs een krachtigen stoot heeft gegeven, behoort voorzeker de Natuurlijke Historie in de eerste plaats genoemd te worden. Werden op onze hoogescholen vóór 1863 Plant-en Dierkunde, Mineralogie en Geologie al onderwezen, eene groote rol speelde noch de eene noch de andere wetenschap. Op de gymnasiën was het veel, veel treuriger gesteld; op de zoogenaamde tweede afdeelingen, werden wel Natuur- en Scheikunde gedoceerd, de Natuurlijke Historie echter stiefmoederlijk behandeld. Door de wet van '63 veranderde de toestand geheel, en ruimde de wetgever aan de Natuurlijke Historie onder hare zusters eene plaats in. Als vormend en ontwikkelend element mag zij onzes inziens gerust met Wis- en Natuurkunde naar den prijs dingen. Wordt toch de Natuurlijke Historie onderwezen zooals het behoort, dan leert zij onze jongens scherp zien, nauwkeurig opmerken en juist vergelijken. Wij verstaan door onderwijzen zooals het behoort, niet het doen opdreunen en inpompen van geslachts- en soortnamen, noch het vanbuitenleeren van bepalingen en beschrijvingen; wij verstaan er door: het onderwijzen van onze jongens in de natuur en door de natuur. Langzamerhand heeft zich deze rich-

[p. 422]

ting in het natuur-historisch onderwijs baan gebroken; en mogen er misschien nu nog inrichtingen van onderwijs zijn, waar Dier- en Plantkunde alleen uit boeken worden geleerd, wij meenen dat zij weldra tot de zeldzame uitzonderingen zullen behooren.

Aanschouwelijk vooral moet het onderwijs in de Natuurlijke Historie zijn. Voorwerpen in de eerste plaats; platen, goede platen in de tweede plaats. Waar voorwerpen niet in voldoende hoeveelheid zijn (onze burgerscholen kunnen geene musea worden), moeten platen de leemte aanvullen. En de leerlingen? In hunne handen een atlas, een goede atlas met afbeeldingen, waardoor zij zich elk oogenblik voor den geest kunnen brengen wat hun op voorwerpen of groote wandplaten gedemonstreerd is.

Even noodzakelijk als bij aardrijkskundig onderwijs kaarten zijn, even noodig zijn, naar onze meening, bij het onderwijs in Natuurlijke Historie, platen en afbeeldingen. Het was dan ook ‘om in eene bestaande behoefte te voorzien,’ dat in 1866 de firma A.W. Sijthoff te Leiden uitgaf haren ‘Schoolatlas voor Natuurlijke Historie, bewerkt volgens den naturhistorischen Schulatlas van Arendts, door de HH. Burgersdijk, Coster en T.C. Winkler’. In Mei 1867 verscheen de tweede uitgave, gezuiverd van de vele onjuistheden en onnauwkeurigheden, die in de eerste uitgave waren ingeslopen. Hoe bruikbaar en verbeterd deze tweede uitgave ook was, nog altijd bleef er op af te wijzen. De systematische rangschikking der gewervelde dieren liet hier en daar veel te wenschen over, en de niet-gewervelde, vooral de zoogenaamde lagere dieren waren niet of bijkans niet vertegenwoordigd. Ook de Cryptogamen schitterden door hunne afwezigheid.

Deze derde uitgave kan met recht genoemd worden een vermeerderde en verbeterde uitgave. Verbeterd, omdat de rangschikking der verschillende afbeeldingen van planten en dieren onderworpen is aan eene herziening, waardoor de afbeeldingen geplaatst zijn daar, waar ze volgens den verklarenden tekst en de systematiek van dien tekst behoorden te staan. Maar de afbeeldingen zijn ook vermeerderd. En niet weinig. De ‘Vierhandigen’ zijn in aantal belangrijk toegenomen. Een nieuwe IJsbeer vonden we in gezelschap van den Boommarter en van de gevlekte Hyena. Bij het gild der Herkauwers werd ingelijfd; de Lama, het Edelhert, de Gems en de Bison. Eene betere afbeelding van den Indischen Neushoren vergezelt een schedel van den Olifant. De uitstervende Buidel- en Vogelbekdieren werden niet vergeten, getuige de Buidelwolf, de Aeneasrat en de schedel van het Vogelbekdier.

Wij zijn zoo tot de Vogels genaderd. Van deze klasse krijgen we een aantal nieuwe afbeeldingen te aanschouwen. De Kalkoen wandelt met onverstoorbare kalmte naast een ‘balzenden’ Korhaan; een vlugtende Struis struikelt bijna over de droefgeestige Kiwi; de trouwe (?) Ooievaar vermeit zich in het gezelschap van de Meerkoet. Een groote Nijlkrokodil en de kop van een Alligator waarschuwen ons, dat we op 't ge-

[p. 423]

bied der kruipende dieren zijn getreden; de afbeelding der Axolot herinnert ons aan vroegere zoölogische dwalingen. Ook de Visschen worden in grooter aantal tentoongesteld. De Vliegende Visch, de vierhoornige Koffervisch, het Zeepaardje, de Hamervisch, en het voorste gedeelte van het geraamte van een Haai zijn daar, om het te bewijzen. Eene nieuwe afbeelding van het Lancetvischje voert ons tot de Insecten. Ook de bevolking van dit land is sedert de laatste uitgave toegenomen. De Graankalander, de gewone Wesp, de Dennepijlstaart, de gewone Mug, de Treksprinkhaan, de biddende Roofsprinkhaan, de gewone Haft, de breedlijvige Korenbout, de gewone Rugzwemmer, het Cochenilleïnsect, de Zingcicade zijn ter behoorlijker plaatse ingedeeld. Tevens vinden we nieuwe afbeeldingen van de Termieten, zoowel van de koningin en van het mannetje als van den soldaat en den arbeider. Dat niet alleen de insecten maar ook de andere Gelede Dieren en de Wormen zich vermenigvuldigd hebben, toonen ons de afbeeldingen van de Beurskrab, Steurkrab, Schurftmijt, Zoetwater-en Vlookreeft, van de Darmtrichine en hare ontwikkelingstoestanden, om slechts enkele te noemen, overduidelijk aan. De ontwikkelingstoestanden van verschillende Ingewandswormen mogen vooral niet vergeten worden. Onder de Weekdieren ontmoetten wij: de gewone Achtarm, de Wijngaardslak, de Paalworm enz.

Ten slotte vatten wij de typen der Stekelhuidigen, der Coelenteraten en der Protozoën samen en vermelden nog dat de meeste der afbeeldingen van al deze dieren nieuw zijn. Wij hebben het Dierenrijk stapvoets doorloopen en bevonden: dat de atlas met veel goeds, met veel nieuws is vermeerderd.

Doen wij nu nog een uitstapje op 't gebied der Planten. In de voorstelling der Morphologie van de planten is bijna geene verandering gekomen. Zooveel te meer in de afbeeldingen der Cryptogamen. Evenals bij de lagere dieren, zijn ook hier de afbeeldingen der lagere planten bijna allen nieuw. Bijv., want we zullen slechts enkelen aanstippen, de figuren 587-594, Wieren, Kranswieren, Levermossen en Bladmossen voorstellende, enz.

Noch de Monocotyle, noch de Dicotyleplanten zijn over het hoofd gezien. Afbeeldingen van de echte Saffraan, van de Turksche Tarwe, van de Vanielje, van de Dadelpalm, van den Olm, van de Vijg, van de Wevers-Kaardebol, van de Roode Boschbezie, van Solanum dulcamara, van Papaver Somniferum, van Aconitum Napellus en van nog enkele andere vullen aan wat in de vorige uitgave ontbrak. Hiermede is de reeks der nieuwe houtgravuren gesloten, want naar ons beste weten zijn aan de afbeeldingen van geologische voorwerpen of van kristallen geene nieuwe toegevoegd.

In overeenstemming met de vermeerdering der houtgravuren heeft de verklarende tekst eene aanzienlijke uitbreiding ondergaan. Men mag, dunkt ons, den verklarenden tekst gerust een klein maar goed leerboek

[p. 424]

noemen voor Dierkunde, Plantkunde en Geologie. De leerling van eene hoogere burgerschool, die van Plant-, Dier-, Aard- en Delfstofkunde weet wat er in den verklarenden tekst is opgenomen, zal waarlijk door den meest strengen examinator bij een eindexamen niet met ‘onvoldoende’ worden naar huis gezonden. Toch zijn er onzes inziens nog deelen die voor uitbreiding vatbaar zijn. Als zoodanig wenschen wij aangemerkt te zien:

Het oog van den mensch: wij zouden hier wenschelijk achten eene groote doorsnede van den oogbol; eene doorsnede en afbeelding van de gele vlek en van de uiteinden der zenuwen aldaar; alsmede eene meer gedetailleerde beschrijving van die zenuwuiteinden, van de gele vlek, van de blinde vlek enz. Een en ander zal o.i. niet schaden.

Ook de beschrijving van het oor is, vooral waar over de uiteinden der gehoorzenuwtakken gesproken wordt, o.i. karig aangelegd.

Tevens misten wij afbeeldingen van de tong (smaak), van den neus (reuk) en eene vertikaaldoorsnede van de huid. Wij zouden wenschen, dat bij eene volgende uitgave de atlas met deze afbeeldingen verrijkt was.

Waarom eene afbeelding van het strottenhoofd met strotklepje, met de kraakbeenderen, de stembanden en stemspleet achterwege is gebleven, verklaren wij niet te begrijpen.

Deze enkele opmerkingen wat betreft de Dierkunde.

Bij de Physiologie der planten hadden wij gaarne eene meer uitvoerige uiteenzetting van de bevruchting gezien met tal van goede afbeeldingen.

Bij de Systematiek is gebruik gemaakt van het natuurlijke stelsel van Willkomm. Wij willen den heer Coster toegeven, dat het misschien beter is dan het gewijzigd systeem van De Candolle; zou echter, met het oog op Prof. Suringar's ‘Handleiding tot het bepalen van in Nederland wildgroeiende planten’ - een boek dat zeer zeker verdient aan onze hoogere burgerscholen nog algemeener te worden - zou met het oog op dit boek, vragen wij, niet beter zijn gehandeld wanneer in den tekst De Candolle's systeem gevolgd was? De atlas zou er niet minder bruikbaar door geworden zijn.

Ook de verklarende tekst van de Geologie is met zorg en nauwkeurigheid bewerkt en zal niet weinig bijdragen tot de vermeerdering der kennis van de leerlingen onzer hoogere burgerscholen. Doch niet alleen onder de boeken van de leerlingen der hoogere burgerscholen wenschen wij dezen schoolatlas eene eereplaats te zien innemen; ook den aspirant-hulp- en hoofdonderwijzer kan hij zeer van nut zijn; in geene schoolbibliotheek mag hij naar onze meening ontbreken.

Willen we in een paar woorden resumeeren, dan is onze meening, dat deze schoolatlas voor Natuurlijke Historie uitstekend geslaagd is.

Arnhem.

J.Th. Cattie.