De Tijdspiegel. Jaargang 30

[p. 455]

Staatkunde en geschiedenis.

Een rijke aanwinst.

De historiographie der kerkgeschiedenis geschetst, tweede deel of derde stuk, vierde of laatste tijdperk, van Schröck tot op onze dagen, door Dr. B. ter Haar, Hoogleeraar te Utrecht. Utrecht, 1873.

Onder bovenstaanden titel heeft de hoogleeraar ter Haar het laatste deel uitgegeven van een werk, dat metterdaad een rijke aanwinst mag genoemd worden op het gebied der geschiedenis. ‘Op het gebied der geschiedenis’, en wel niet alleen der kerkgeschiedenis, zooals van zelf spreekt, maar der geschiedenis over 't geheel. Is reeds alles, wat in betrekking tot de historie der Kerk in 't licht komt, een belangrijke bijdrage tot de kennis van de geschiedenis der beschaving, dit geschrift is het mede door de wijze, waarop het ook enkelen van hen doet kennen, die wel beroemde historieschrijvers zijn geweest, maar juist niet de geschiedenis der Kerk in de eerste plaats op 't oog hadden. Daarenboven zal het boek hooggeschat worden door hen, die prijs stellen op de studie van de historie der beschaving, al ware 't slechts hierom, dat het den aard der geschriften beter doet begrijpen door de mededeeling van tal van bijzonderheden, betreffende het karakter, de opleiding, het leven der schrijvers.

De zeer aangename vorm van 't werk, die meer dan éénmaal herinnert aan de fraaie gedichten, door dezelfde hand terneergeschreven, welke onze letterkunde met dit geschenk begiftigde, trekt aan en boeit tot het einde. Het kost bijna moeite - waartoe intusschen de gewichtige inhoud op verscheiden plaatsen dringt, - van tijd tot tijd stil te staan en na te denken. Het is natuurlijk denkbaar, dat er onder de lezers zullen zijn, die zich, gelijk men pleegt te zeggen, niet met elke oordeelvelling of meening des schrijvers kunnen vereenigen. Doch bijna onmogelijk schijnt het, niet gezind te zijn, na de lectuur, volmondig te erkennen de groote onpartijdigheid en objectiviteit, die allerwege in deze historiographie doorstralen, een objectiviteit, die zich

[p. 456]

tegenover niemand, hetzij Roomsch-katholiek, orthodox of wien ook verloochent.

De inleiding van dit deel is o.a. gewijd aan de beantwoording der vraag, of Duitschland dan wel Engeland het geboorteland is der pragmatische geschiedbeschrijving; zij houdt zich bovendien bezig met andere punten, b.v. met het nasporen van den invloed der latere godgeleerdheid en wijsbegeerte op de kerkgeschiedenis, alsmede met een proeve tot oplossing der vraag, of het vierde tijdperk terecht het pragmatische wordt genoemd.

Wat den inhoud uitmaakt van het werk zelf zal men zeker het best kunnen afleiden uit het vermelden der opschriften van de hoofdafdeelingen, waarin het is gesplitst: I, de pragmatische kerkgeschiedschrijving grootendeels in dienst van een eenzijdig subjectivisme, Schröckh, Spittler, enz.; II, de pragmatische kerkgeschiedschrijving zich van deze boeien bevrijdende en strevende naar meerdere objectiviteit, Ph. Conr. Marheinecke, Joh. Carl Ludwig Gieseler, Karl Hase, enz.; III, de pragmatische kerkgeschiedschrijving van het behoudend standpunt des evangelischen geloofs, August Neander, Ullmann, Hagenbach, Schaff, Merle d'Aubigné, Bungener, Guizot, enz.; IV, de pragmatische kerkgeschiedschrijving in haren overgang tot eene organische beschouwing en behandeling der geschiedenis, Ferdinand Christiaan Baur, enz.; V, de pragmatische geschiedschrijving en de Roomsch-katholieke Kerk, Ab Hontheim, von Stolberg, Lingard, enz.

Ten zesde of ten laatste levert de hoogleeraar in een slotbeschouwing een overzicht van den gang der ontwikkeling, dien de kerkgeschiedschrijving van de tijden der hervorming tot op onze dagen heeft genomen, zoowel in de Roomsch-katholieke als in de Protestantsche kerk; verder slaat hij een blik op de tegenwoordige hoogte der kerkgeschiedschrijving en poogt de vraag te beantwoorden, in hoeverre de organische geschiedbeschouwing als de beste methode mag worden erkend en zich als zoodanig zal blijven aanprijzen; eindelijk maakt hij eenige gevolgtrekkingen met het oog op de kerkgeschiedschrijving der toekomst.

Door 't geheele werk heen staan deze twee zaken op den voorgrond: een nauwkeurige teekening van de eigenaardigheden der mannen, die de heer ter Haar achtereenvolgens als auteurs laat optreden; het streven van dezen Schrijver zelven, om niet dan na nauwgezet onderzoek der uitspraken van anderen, b.v. van Schaff en van Baur, zijn eigen oordeel te laten hooren over de waarde der geschriften, van welker opstellers en inhoud hij spreekt. Onder de vele plaatsen, die men in betrekking tot het eerste punt, de levensbijzonderheden, met ingenomenheid leest, is blz. 72, waar herinnerd wordt aan de edelmoedigheid van Heeren in de zaak der prijsvraag, die Villers beantwoordde; blz. 110, waar een zeer opmerkelijk overzicht voorkomt der lotgevallen van het veelbewogen leven van Karl August Hase; blz. 143, waar Neander wordt beschreven, gelijk hij met terneêrgeslagen en in zichzelf gekeerden

[p. 457]

blik aan de boorden van den Elster te Hamburg of onder de linden te Berlijn zijn dagelijksche wandeling deed, nauwelijks iets waarnemend van het gewoel, dat hem voorbij gonsde.

Wat het tweede punt, den zin van den heer ter Haar voor onpartijdigheid, betreft, de bewijzen dier zucht zijn op elke bladzijde te vinden. Wil men een aanwijzing van een enkele plaats, waar zij meer bijzonder in 't oog valt, men leze, wat de heer ter Haar zegt over Baur, blz. 195 vlg., over Gieseler, blz. 105 vlg., of wel men sla de bladzijde op, waar de verkeerde voorstelling onzer historie van Neale wordt aangehaald, blz. 270, of die, waar de verdiensten en gebreken van Merle d'Aubigné worden geschilderd, blz. 178 vlg. Doch ik zal deze vluchtige aankondiging sluiten, evenwel niet dan na hem, die begeerig is, de voor 't overige genoeg bekende wijze van denken van den heer ter Haar te leeren kennen omtrent vele der vraagpunten, waartoe de historiographie der kerkgeschiedenis voert, te hebben verwezen naar blz. 272, waar de Schrijver gewaagt van een mogelijke toekomst zonder staatskerk en sectenamen; naar het uitgewerkt oordeel, op blz. 291 vlg. voorkomend, over de waarde der organische geschiedbeschouwing, waar ook haar schaduwzijde niet wordt verzwegen; naar de voorstelling van Ranke, als den uitstekendste onder de historieschrijvers, blz. 305 vlg.; eindelijk naar blz. 309 vlg., waar de Schrijver, zijn meening mededeelend over de dikwijls gewraakte en even vaak gebruikelijke vingerwijzing naar het bestuur der Voorzienigheid, zegt, dat, zoo men afgaat op den toon van vele onzer hedendaagsche dagbladen, de Regeerder der wereld, indien men Hem laat voortbestaan, zal worden veroordeeld, om op de slagvelden, waar het lot der volken in de weegschalen hangt, een werkeloos aanschouwer te blijven en het te moeten aanzien, dat het achterlaadgeweer, het stalen kanon of de mitrailleuse de zege van den dag beslisse.

Anderen mogen nagaan, in hoever zij het met den heer ter Haar eens zijn, ja dan neen. Mijzelf veroorloof ik slechts, hem te vragen, of de zwakheid van Robertson in de teekening der middeleeuwen niet een weinig sterker had kunnen uitkomen en wat waar is van de bewering van Augustin Thierry (Lettres sur l'histoire de France, troisième édition, 1829, p. 79): ‘L'histoire d'Angleterre de Hume n'est au fonds que celle de Rapin-Thoyras, à laquelle se trouvent joints, pour la première fois, plusieurs traités complets de politique, d'économie publique, de législation, d'archéologie et une assez nombreuse collection de maximes, soit théoriques, soit usuelles.’

j.a. wijnne.

Utrecht, October 1873.