De Tijdspiegel. Jaargang 30

[p. 347]

Een goede vlag, maar de lading?

Nieuwe uitstapjes in het rijk der natuur. Leesboek voor de volksschool. Met eene aanbeveling van S. Blaupot ten Cate, Inspecteur van het lager onderwijs in de provincie Groningen. Met houtsneden. Te Groningen, bij P. Noordhoff en M. Smit, 1873.

Toen ik bovenstaand boekje van de Redactie ter recensie ontving en in de aanbeveling las dat een Inspecteur van het lager onderwijs het bij de lezers inleidde o.a. ‘omdat de Schrijver, naar diens gevoelen, wetenschappelijk geheel op de hoogte is van de behandelde zaken’; toen ik daarna uit den inhoud bespeurde dat dierkunde, plantkunde, scheikunde, natuurkunde, mechanische technologie enz. in het boekje behandeld werden, wierd ik met eerbied vervuld voor den Schrijver en nog meer voor den Inspecteur, die den zoo kundigen en geleerden Schrijver kon beoordeelen en dus nog meer wetenschappelijk op de hoogte was in al die wetenschappen.

Leergierig begon ik het boekje te doorbladeren, te lezen en nog eens te lezen om de opinie die ik na de eerste lezing opgevat had te toetsen; dat ik na herlezing niet meer zoo'n hoogen dunk heb van die wetenschappelijkheid, à qui la faute?

Het eerste onderwerp dat behandeld wordt is de vleermuis. Beknopt en duidelijk wordt het nut der vleermuizen betoogd en het onderscheid aangestipt tusschen insectenetende en knaagdieren.

N^o. 2. Het kruit. Op bl. 8 lees ik dat er door de verbranding van kruit onstaan is eene soort van lucht. Vond de Schrijver het woord ‘gas’ zoo geleerd en het begrip ‘gas’ zoo moeielijk, dat hij ging schermen met ‘een soort van lucht’? Het stukje wordt er niet erg verstaanbaar door.

N^o. 3. Geluid. Op bladz. 12 v.o. zal worden verklaard hoe wij kunnen hooren. Vooraf is verteld dat een gespannen snaar trilt en die trillende beweging wordt meegedeeld aan de luchtdeeltjes. De schrijver vervolgt: ‘De lucht die het naast aan de snaar ligt wordt weggestooten; die lucht stoot weer tegen de naastliggende lucht; deze weer tegen de daarop volgende en zoo gaat die beweging voort, totdat zij ook in ons oor komt, en wij geluid hooren.’ Zijn we daardoor iets nader tot de verklaring gekomen? De Schrijver had even goed kunnen zeggen ‘totdat zij ook op onze tong komt en wij de lucht proeven.’

Bladz. 17-18 wordt nagalm en echo verklaard of beter gezegd, er wordt over nagalm en echo gesproken, doch de wetenschappelijke verklaring van den wetenschappelijken schrijver blijft achterwege. Deze is toch zoo moeielijk niet en voor jongens van de lagere scholen kan die verklaring zeer bevattelijk worden gemaakt.

[p. 348]

Bladz. 23 wordt over den miereneter van Zuid-Amerika (Myrmecophaga jubata) gesproken alsof dit het éenige dier was dat geen tanden heeft; tevens moet ik den Schrijver opmerken dat de miereneter zijne tong nooit in het nest van termieten brengt.

N^o. 5. Het gras. Aan eene boterbloem (Ranunculus acris) zullen worden verklaard de verschillende samenstellende deelen der bloemen. Ik citeer pag. 24. ‘Bij zoo'n boterbloem ziet ge een kring van fraaie gele blaadjes. Binnen dien kring bemerkt gij een menigte fijne draadjes; ieder aan den top met een knopje voorzien, die ook in een kring staan. Die draadjes heeten meeldraden. Binnen dien kring van meeldraden vindt gij een rond en langwerpig knopje dat het vruchtbeginsel heet en dat zich later, als de bloem afvalt, tot vrucht ontwikkelt, zooals gij dat bij den papaver, de boon, en andere planten kunt zien. De top van het vruchtbeginsel heet de stempel.’ De Schrijver heeft nooit eene boterbloem slechts half goed beschouwd, want eene boterbloem heeft niet één vruchtbeginsel, maar talrijke die op een gemeenschappelijken bloembodem staan.

Pag. 26. ‘Dat stuifmeel moet op den stempel en zoodoende in het vruchtbeginsel komen, als de vrucht zich ontwikkelen en vruchtbaar zaad bevatten zal.’ Is het den Schrijver onbekend dat Darwin reeds een tiental jaren geleden door verschillende onderzoekingen op Orchideën en andere planten tot de conclusie kwam ‘nature tells us in the most emphatic manner that she abhorrs perpetual selffertilisation’ en dat ‘no hermaphrodite fertilises itself for a perpetuity of generations.’ Is het den Schrijver onbekend dat wespen, hommels, bijen en andere insecten de wederzijdsche bevruchting tot stand brengen? Is de Schrijver wel bekend met Diklinie, Heteromorphie en Dichogamie van planten?

Bladz. 26. Ik citeer weer. ‘Sommige bloemen hebben slechts enkele meeldraden, andere een groot aantal. Doch zij moeten altijd aanwezig zijn.

Ik wenschte hier den Schrijver te vragen of er ook eenslachtige bloemen bestaan? En waarom juist Gramineën moesten gekozen worden om dergelijke eenvoudige werktuigen te verklaren. Deze familie is daarvoor juist het minst geschikt.

N^o 6. De wind. Op pag. 30 lees ik ‘wat warmer wordt zet zich uit’ enz. Is die stelling waar?

In hoofdstuk 7, Onze kleeding, zijn mij geene blunders opgevallen. Dit hoofdstuk is vrij goed geschreven.

Hoofdstuk 8 handelt over de zwarte vlieg alias de huisvlieg Er wordt verteld dat de huisvlieg precies tachtig eieren legt. Nooit 79, nimmer 81. 't Is grappig.

N^o. 9. Het lood. Pag. 47 onder lees ik ‘dat water door looden pijpen geleid of in looden waterbakken verzameld gevaarlijk kan zijn.’ Waarom is hier niet uitdrukkelijk gezegd dat regenwater door looden pijpen geleid of in looden waterbakken staande bepaald gevaarlijk is

[p. 349]

en men zich van die toestellen zonder vrees bedienen kan met welwater?

Waarom niet bij loodwit en menie gevoegd dat zij bepaald giftig zijn?

Hoofdstuk 10 handelt over katoen en linnen. Ik lees op pag. 53 onder: ‘Ook die schil en dat hout moeten verwijderd worden. Dat geschiedt door het braken en zwingelen. Eindelijk wordt het vlas nog gehekeld.’ Geen van die woorden wordt verklaard noch een algemeen begrip gegeven van de werktuigen waardoor die bewerkingen geschieden. Zooals de woorden zonder eenige verklaring daar staan, zijn ze hieroglyphen voor den lezer en waarschijnlijk ook voor den onderwijzer.

N^o. 11. Ons huis. Dit hoofdstuk is goed geschreven en mij zijn geene bizonderheden voorgekomen. Het deed mij denken aan het laatste werk van von Pettenkofer ‘Onze woning enz.’

N^o. 12 handelt over naaldboomen. Hierbij is gevoegd eene houtsnede die dennenkegels moet voorstellen. Zij gelijken echter niemendal op onze mastappels van Pinus silvestris die, volgens den tekst, moeten afgeheeld zijn. Een dergelijke afbeelding doet meer kwaad dan goed, omdat zij een jongen op het dwaalspoor brengt.

N^o. 13 handelt over ‘waar komt de regen van daan? en n^o. 14 over ‘de aardappel’; het laatste is met de houtsnede overgenomen uit Wagners Malerische Botanik. De laatste hoofdstukken handelen over ‘kunstlicht’ en ‘den eik.’

Uit al het bovenstaande blijkt dat op de wetenschappelijkheid van den Schrijver nog al wat valt af te dingen. Ik vermoed, maar 't is een bloot vermoeden, dat het grootste gedeelte vertaald en gecompileerd is; hier en daar kan ik den oorsprong aanwijzen. Op oorspronkelijkheid maakt het werkje dus geen aanspraak. Dat is ook voor een leesboek voor de hoogste klasse der lagere school geen vereischte.

Of het boek zeer nuttig is voor een dergelijke hoogste klasse? Ik betwijfel het; tegen het advies van den heer B. ten Cate in, heb ik, zij het dan ook breedvoerig om mijn afkeurend oordeel te motiveeren, aangetoond dat het verre van wetenschappelijk, daarentegen zeer oppervlakkig geschreven is en de meest eenvoudige zaken scheef en slecht voorstelt. Ten slotte nog eene vraag, moet hier de vlag de lading dekken?

Arnhem, October '73

max van edijck.