De Tijdspiegel. Jaargang 30

Een aangenaam leesboek, dat hier en daar tot nader onderzoek uitlokt.

Dr. W. Doorenbos, Voorlezingen over Geschiedenis. Eerste stuk. Haarlem, Erven F. Bohn, 1872.

Na het uitspreken zijner voorlezingen was Dr. Doorenbos niet bij machte, te voldoen aan 't verlangen der dames, die ze hadden aangehoord en wenschten, dat ze werden gedrukt. Met behulp van een dier dames, die, naar 't schijnt, het meest en het best had opgeteekend, slaagde men er nogtans in, de stof weder bijeen te krijgen. Zoo verschijnen zij dan thans in 't licht. De spreker zelf heeft het toezicht gehouden over de uitgaaf.

Het is dus die spreker, nu schrijver geworden of zoo goed als de schrijver der 168 op de Voorrede volgende bladzijden, die er voor waarschuwt, dat men, voor zoover de taal betreft, elke afwijking van den algemeen gebruikten vorm als een misstelling aanmerke. Tot die afwijkingen behoort ongetwijfeld het veelvuldig bezigen van ‘hun’, waar de heer Doorenbos in de Voorrede gewag maakt van de dames, die naar hem hebben geluisterd. Hij spreekt van ‘hun geheugen’,

[p. 496]

‘hunne schreden’, enz. Dr. Brill, Etymologie (3^de druk), blz. 231, keurt dit af en acht dan het gebruiken van ‘haar’ voor het mannelijk nog beter. Kern, Etymologie (3^de druk), blz. 33, is van hetzelfde gevoelen. Hij vindt het willekeurig en zegt, dat het niet op het gebruik steunt.

Al is men nu ook geneigd, de eigenaardigheden van Dr. Doorenbos, een begaafd schrijver, te eerbiedigen, het is van den anderen kant geoorloofd, de lezers van zijn boek er opmerkzaam op te maken, hun aan te toonen, dat hij anders schrijft, dan de gewone regel gebiedt. Eenige dier bijzonderheden zijn: blz. 83, ‘te beschouwen voor eene weldaad’ (in plaats van als); blz. 84 ‘verraden geworden was (lees: verraden was); blz. 97 ‘die smaak heeft Catharina getoond (voor dien); blz. 122 ‘in den eersten tijd van hare regeering trok zij zich terug’ (een germanisme). Vooral is niet voorbij te zien, dat Dr. Doorenbos met zijn gezag ter zijde staat hun, die sinds jaren bezig zijn, het werkwoord ‘maken’ in de plaats te stellen voor ‘doen’ of een ander. Zij praten dan van ‘een reis maken’, enz. In dit werk vindt men, blz. 99: ‘gevechten mede maken.’

Op blz. 130 komt een volzin voor, die aanvulling behoeft. Er staat: ‘Zij hadden de onbedachtzaamheid om het lijk op zulk een afstand van het kasteel te leggen, dat het buskruit hem onmogelijk kon gedood hebben.’ Men leze: ‘dat het bleek (of zoo iets), dat het buskruit,’ enz.

De 168 bladzijden laten zich voor 't overige met groot genoegen lezen. Het zijn voorlezingen. Veelal zijn alzoo de zaken in groote trekken geschetst. Men kan moeielijk van oordeel zijn, dat hier iets ontbreekt, dáár iets overbodig is, want de vrije vorm eener voorlezing vergunt den spreker natuurlijk geheelenal, hierin zijn eigen opvatting te volgen. Van de onderzoekingen van den nieuweren tijd is doorgaans partij getrokken. Gelijk op andere plaatsen, komt dit uit in hoofdstuk IX, waar de Sint-Bartholomeusnacht wordt beschreven. Wel zegt de heer Doorenbos, dat hij, omdat vele zelfs gunstig bekende geschiedschrijvers het rechte van dezen moord niet hebben begrepen, zich zal houden aan hetgeen door tijdgenooten en ooggetuigen is te boek gesteld. Maar vermits die tijdgenooten en ooggetuigen het juist onder elkander niet eens zijn, is het te vermoeden, dat hij ook nieuwere nasporingen onder 't oog heeft gehad. Wat hij als de naaste aanleiding tot de beruchte euveldaad aanvoert herinnert o.a. zeer aan Soldans artikel in het Historische Taschenbuch. Wellicht ware het de moeite waard geweest, te vermelden, dat de voorstelling, zooals zij bij den spreker voorkomt, zich in hoofdzaak grondt op de getuigenis van Anjou's lijfarts Miron.

De bundel, dien ik als ‘eerste stuk’ naast mij heb liggen, omvat de Nieuwe Historie tot een eind in de eerste helft der 17e eeuw. Bij 't beschrijven van dien Bartholomeusnacht gewaagt de schrijver ook van

[p. 497]

den plotselingen dood van Jeanne d'Albret. Hij geeft de gronden op, waarom men, in weerwil van de geruchten dier dagen, aan geen vergiftiging hebbe te denken. Blz. 9 daarentegen, waar hij den dood van Philips den schoone verhaalt, zegt hij: ‘deze vorst stierf, gelijk men meent, door vergif.’ Het is bevreemdend, dat hier dezelfde tegenspraak niet is gevolgd. Zij is immers overeenkomstig het gewone gevoelen. Of wel, heeft Dr. Doorenbos redenen, om ‘aan vergif’ te denken, waarom ze niet medegedeeld?

Het karakter van den anderen Philips, van Philips II, onder wien de opstand der Nederlanden begon, schijnt mij niet naar waarheid geteekend. Hij stond, volgens blz. 10, in verstandsontwikkeling ver ten achteren bij zijn vader. Het begrijpen viel hem zwaar. Hij was in zijn manieren zacht, maar wreed, enz. - Dat die koning echter eens, in een strengen winter, achthonderd behoeftigen onder dak liet brengen en van al het noodige voorzien, duidt aan, dat hij was meer dan ‘zacht in de manieren.’ Meer dan één van hen, die hem van nabij hebben gadegeslagen, kennen hem dan ook een zekere meedoogendheid toe. Ieder erkent, dat, naast zijn overgroote belangstelling voor den katholieken godsdienst, waarvan de handhaving, naar hij meende, zijn hoofdplicht was, nauwgezette bezorgdheid voor een billijke rechtspraak de eerste was zijner vorstelijke hoedanigheden. Die vrees, dat in dit opzicht te kort werd gedaan aan de verhevenheid zijner koninklijke macht, die blinde en bijgeloovige gehechtheid aan de Kerk herschiepen hem in een dwingeland van den echten stempel, die voor geen wreedheid terugdeinsde. Dat is evenwel iets anders, dan wreed van aard te wezen. Eveneens valt te betwijfelen, dat hij zoo zwaar van begrip of dom zal zijn geweest. De getuigenissen zijner tijdgenooten behelzen, dat hij een goed verstand had en in staat was, de leiding in handen te hebben van gewichtige staatsaangelegenheden. Hetgeen bovenal aan de schets van 's konings hoedanigheden ontbreekt is, dat sluwheid een der hoofdtrekken was van zijn karakter.

Wat de aan Karel toegekende eigenschap - blz. 23, hij was zwak - betreft, het is waar, in zijn jeugd was hij niet sterk; doch zijn leven, van af den mannelijken leeftijd, bewijst, dat hij gedurende een reeks van jaren veel kon uitstaan; iets, wat de bronnen, waar zij van 's keizers lichaam en gestel gewagen, ook berichten.

Sprekende over de eerste echtscheiding van Hendrik VIII van Engeland, noemt de schrijver bij herhaling als den paus, met wien de koning overhoop lag, Gregorius VII. Het is te veranderen in Clemens VII. Hij zoekt voorts de reden, weshalve Engelands koningschap geen absoluut koningschap is geworden, hierin, dat de magna charta steeds is gehandhaafd en daardoor het ontstaan van staande legers buiten den wil van het parlement onmogelijk geworden (blz. 113). - De magna charta wordt hier zeer te onpas aangevoerd, naar 't mij voorkomt. Beter, geloof ik, ware het geweest, te zeggen, dat Engeland,

[p. 498]

door zijn ligging te midden der zee, het middel der staande legers niet behoefde, gelijk de staten van 't vasteland, om zich tegen gevaarlijke naburen te verdedigen.

Eveneens valt er iets af te dingen op de uitspraak van blz. 117: ‘Hendrik VIII had het geluk gedurende zijne geheele regeering over het parlement te kunnen beschikken. Onder het storten van tranen hoorde het zijne redevoeringen en noemde hem een Salomo en Absalon en Simson tegader. - Het verhaal nopens Eduard Montagu, die in 't parlement bezwaren had durven opperen over een bill van Wolsey, rakende de financiën, en wien de koning, terwijl hij hem de hand op 't hoofd legde, toevoegde: ‘Jong mensch, indien morgen te 12 uur de som niet is toegestaan, is te 2 uur uw hoofd niet meer op uw schouders’, dit verhaal duidt in allen gevalle aan, dat het denkbeeld van verzet in de hoofden der leden van 't parlement kon opkomen. Krachtiger nog pleit tegen de aangehaalde plaats dit, wat eveneens is voorgevallen, dat, toen Hendrik eens, zonder de toestemming van 't parlement, zijn onderdanen wilde dwingen tot het opbrengen van ⅙ der waarde hunner bezittingen, de natie een zoo dreigende houding aannam, dat hij het hoofd boog en toegaf.

‘Elizabeths beginsel: scheiding tusschen Kerk en Staat heeft gezegevierd’ staat op blz. 125. Hoe moet dit verklaard worden? In welke verhouding stond dan sinds deze koningin de Staat tot de Episcopale Kerk?

De geschiedenis van Maria Stuart is in de laatste jaren zoo vaak herzien en op nieuw bewerkt, dat men bijna geen oog kan houden op de wijzigingen, die de historische voorstelling of wat daarvoor doorgaat heeft ondergaan. Wegens het moeielijke der zaak wensch ik mij dus met behoedzaamheid uit te laten. Toch is de vraag gewettigd: Heeft de schrijver kennis genomen van de nasporingen van Jules Gauthier, die, naar verzekerd wordt, alle oorkonden en oorspronkelijke documenten heeft nagegaan, die zich in Engeland, Schotland, Spanje bevinden? Zoo ja, heeft dan in zijn beschrijving der betrekking tusschen de beide koninginnen wel de noodige onpartijdigheid voorgezeten? Wordt Elizabeths gezindheid jegens de mededingster niet als veel te gunstig geschilderd in de woorden: ‘Elisabeth was Maria inderdaad genegen’ (blz. 136)? Komt de invloed genoeg uit, dien de onderlinge verdeeldheid der Schotsche edelen op den gang der lotgevallen van Maria Stuart heeft geoefend? Inzonderheid, is het wel waar, dat Maria zich door Bothwell liet schaken? Is het wel waar, dat zij verklaarde, na eenige dagen op zijn kasteel te Dumbar te hebben vertoefd, met zulk een beleefd schaker in den echt te willen treden? Volgens Gauthier was de toedracht der zaak deze: ‘le mariage de la reine avec Bothwell fut la suite, non pas d'un rapt de comédie, comme l'ont affirmé quelques historiens, mais d'un acte de violence sauvage, où cette princesse fut en réalité la victime de Bothwell, et non sa com-

[p. 499]

plice. La reine crut qu'elle ne pouvait laver que par le mariage l'outrage fait à son honneur, sans prévoir que par cet acte elle allait fixer sur elle les soupçons et fournir à ses ennemis les prétextes qu'ils cherchaient pour la perdre.’ - Wat eindelijk Maria's beweerde medeplichtigheid aan Darnley's dood betreft, Dr. Doorenbos zegt: ‘het is met of zonder medeweten geschied van Maria, maar in allen gevalle was haar wensch vervuld.’ Ranke's meening hieromtrent is, dat dit een der van ouds heerschende opvattingen is, doch dat daarnaast een andere overlevering staat, ten volle gerechtigd, volgens welke de goede verstandhouding tusschen Maria en Darnley op 't punt was van te worden hersteld en uit vrees hiervoor Bothwell zijn euveldaad bedreef. Psychologisch laat zich - voegt Ranke er bij - op deze wijze de gebeurtenis het best verklaren.

Dr. J.A. Wijnne.