De Tijdspiegel. Jaargang 27

[p. 507]

Een leerboek!?

Leerboek der mineralogie. Naar het Hoogduitsch van dr. F.A. Quenstedt, door P.J. van Eldik Thieme. Met een voorbericht van dr. H. Vogelsang. Te Amsterdam, bij C.L. Brinkman.

Een leerboek der mineralogie met een voorbericht van dr. Vogelsang! Dat belooft wat goeds. Zoo was mijne eerste gedachte, toen ik het werk in handen kreeg, dat hier wordt aangekondigd; maar hadde ik nog niet geweten, dat het menschelijk leven van teleurstellingen niet verschoond is, bitter zou ik het ondervinden bij het doorlezen van deze ‘bewerking’ van Quenstedt's boek.

Al dadelijk maakte het op mij een wonderlijken indruk, dat dr. Vogelsang aan het einde zijner Hoogduitsche voorrede, die in een voor Nederlanders uit het Duitsch vertaald werk als zoodanig reeds wat vreemd staat, de ‘onschuldige paradoxen’ van den schrijver over het hoofd gezien en de fouten van den vertaler vergeven wil hebben. Met het eerste kan men nog des noods vrede hebben, ofschoon de jacht op effect, welke in vele dier ‘paradoxen’ voor den dag komt, allerminst in een leerboek t'huis behoort, en met het andere? Nu ja, geen werk kan volmaakt zijn, en wie het eischte, ware zeer onbillijk, - maar, wanneer men al geene ‘Vollkommenheit der Uebersetzung’ kan begeeren, en de paradoxen van den schrijver voor zoover ze ‘onschuldig’ zijn, op verzoek van dr. Vogelsang wil door de vingers zien, dan is daarmede nog niet gezegd, dat men alles maar moet slikken, en dat men eene vrij verwarde opeenhooping van feiten, die door den schrijver hier en daar zonder eenigen band op elkander zijn geworpen, terwijl ze vervolgens door den vertaler gedeeltelijk zijn verminkt en onkenbaar gemaakt, gedeeltelijk zijn toegelicht (ja, waarlijk! blz. 92), als een leerboek der mineralogie zou moeten begroeten, dat met den onovertreffelijken humor van Quenstedt geschreven slechts eene geestige maar dan toch wat al te overdreven satyre schijnt, op wat een leerboek wezen moet.

De aard van ‘de Tijdspiegel’ laat niet toe het boek van A-Z te doorloopen, ten einde daardoor mijn oordeel te rechtvaardigen, maar dat is ook onnoodig, daar de beschouwing van een paar bladzijden ons eenig denkbeeld van de hooge voortreffelijkheid van het boekwerk zal kunnen geven.

Op blz. 11 wordt een begin gemaakt met de behandeling der kristalvormen; dat begin luidt aldus:

‘Het is noodig, dat men zich met de wet der symmetrie vertrouwd maakt, door de beschouwing van drie figuren, die in alle stelsels voorkomen, te weten: Vierkant (sic!), Octaëder, Granatoëder.’

[p. 508]

Nu zou men meenen, dat ‘de wet der symmetrie’ reeds verklaard was of althans terstond nader verklaard werd, en dat de kristalstelsels ten minste reeds voorloopig vermeld waren: niets daarvan, maar verwonder u daar niet over, het zou met den geheelen aanleg van het ‘leerboek’ niet overeenstemmen, om zich met dorre verklaringen bezig te houden. Integendeel, terstond daarop wordt zonder eenige nadere toelichting van lichamen gesproken, die in elkander voorkomen, en worden eenige combinatievormen afgebeeld, waarbij de leerling alles ‘gemakkelijk’ moet inzien, daar het zich immers ‘ten duidelijkste’ vertoont! En nu gaat het verder:

‘Aan den hoek van een regelmatig lichaam kunnen niet meer dan twee kanten voorkomen, ontbreken deze, dan kan men zich de vlakken langs de lijn, die ze half doorsnijdt, gebroken denken, wanneer niet reeds de zijden asymmetriek zijn. Door dergelijke breking ontstaat uit het vierkant (lees: cubus) een: Pyramide-vierkant, dat is een vierkant, op welks vlakken vierzijdige pyramiden staan. Voor de driekantige hoeken van het vierkant zijn hier drie en driekantige (?) gekomen; drie daarvan begrenzen het vierkant, drie andere de daarop ontstane pyramide.’ Duidelijk, niet waar? Vooral voor den eerst-beginnende! Na een weinig verder de hemiëdrie op nog geene volle bladzijde afgeroffeld te hebben, komen we aan het hoofdstuk ‘Assen.’

‘Assen noemt men de lijnen, die de (welke?) overstaande deelen (waarvan?) met elkander verbinden (!). Zij gaan allen door het middelpunt van het kristal, waar zij elkander snijden en zijn verder een wezenlijk middel tot herkenning. Men kan in het Octaëder van hoek tot hoek drie lijnen trekken, deze zijn de drie hoofdassen van het stelsel.’ Welk stelsel dan toch? Eerst een paar bladzijden verder komt de stelselleer met den volgenden fraaien aanhef: ‘Er zijn zes stelsels, welker voorkomen niet toevallig, maar bij eenig nadenken noodzakelijk is. De getallen 3. 4. 6 komen overal terug. Zijn zij gelijk, dan volgt daaruit ook de gelijkheid der vlakken, kanten en hoeken en er ontstaat het zoogenaamde regelmatig stelsel.’ Evenzoo ontstaan er in het werk voortdurend allerlei zaken, - vlakken ontstaan door het trekken van lijnen; - ‘wordt het octaëder horizontaal op een der vlakken gelegd, dan ontstaat de trigonale stand,’ enz. enz. Kortom de geheele kristallographie is een voorbeeld van de meest chaotische verwarring van begrippen, en iemand, die tot nu toe iets van de leer der kristallen meende te weten, die eenigszins op de hoogte meende te zijn van de afleiding der vormen uit elkander, van de getallen der ribben, hoeken en vlakken en van de notatie der laatsten, begint bij het lezen van dit leerboek, dat hij met vertrouwen op de aanbeveling van dr. Vogelsang heeft ter hand genomen, aan zichzelven te wanhopen, daar hij tot de conclusie komt, dat hij zich zeker slechts verbeeld heeft er ooit iets van begrepen te hebben, daar het hem thans

[p. 509]

eerst recht duidelijk wordt, dat het volkomen onbegrijpelijk is. Men zou bezwaarlijk eene uitgezochter pijniging kunnen uitdenken, dan van eenen leerling in goeden ernst te vergen, in dit boek kristallographie te bestudeeren. En toch de zaak is zoo eenvoudig, luister maar: - ‘de regelmatigheid der kristalvormen maakt het herkennen der soorten buitengewoon gemakkelijk!’

Is men door de kristallographie niet al te zeer afgeschrikt en waagt men zich verder in het leerboek, dan ontdekt men, dat het boek ook eene goede zijde heeft, en wel deze dat er eene massa feiten en kleine bijzonderheden in zijn vermeld, die van de zijde des schrijvers eene groote belezenheid verraden. Ongelukkig echter moet men te gelijk ontdekken, met welk eene kortheid, die hier en daar iets origineels aan het boek geeft, over sommige belangrijke onderwerpen wordt heengeloopen en met welk eene acrobatische vlugheid de lezer van het eene gebied der natuurwetenschap naar het andere wordt geslingerd. En hier begint nu ook vooral het veld der ‘onschuldige paradoxen,’ o.a. bestaande in het uitschelden der scheikunde, ‘die alle deelen der natuurwetenschap, even als de dood het leven achtervolgt: maar wee hem, die geheel in hare handen valt.’ En dan, onmiddellijk daarachter: ‘Ook de mineraloog moet om zijne zelfstandigheid te bewaren, zooveel mogelijk zijne methode van oppervlakkig aanschouwen (sic) toepassen, - is deze niet toereikende, dan neemt hij zijne blaasbuis, zooals die in de scheikundige leerboeken beschreven is.’ Hoe logisch en onschuldig!

Zoo ook blz. 38, over de silicaten handelende: ‘In deze klasse zijn tevens de mineralen opgenomen, welker kunstmatige daarstelling den scheikundigen tot nog toe hoogst moeielijk is gevallen. Wij zien daarin het bewijs, dat de natuur nog lang de meesteres zal blijven van de kunst.’ En zeker om nu dat bewijs nog wat krachtiger den jeugdigen en overmoedigen aspirant-natuurphilosooph op het hart te drukken, volgt vijf regels verder de mededeeling: ‘Bij de oplosbare zouten overtreft het aantal der kunstmatige dat der in de natuur gevondene scheikundige verbindingen.’

Volgt natuurlijk eene nadere toelichting? - Niets daarvan.

Naar mijn oordeel maken tirades als de bovengenoemde een boek reeds voor leerboek minder geschikt, maar men zou ze over het hoofd kunnen zien, wanneer het overige uitstekend ware. Dit nu is ook in het tweede gedeelte van het leerboek alles behalve het geval, integendeel, er is misschien geene bladzijde in, waarop niet een aantal gegronde aanmerkingen zouden te maken zijn.

Slechts nog een paar voorbeelden, die waarlijk niet met moeite zijn saamgegaard, en ik eindig.

Op blz. 33 vinden wij de verklaring van een tot nu toe hoogst raadelachtig verschijnsel: Waarom toch heeft men het water als uitgangspunt en eenheid voor het soortelijk gewicht aangenomen? Wel:

[p. 510]

‘Het gevoel leert ons ook het soortelijk gewicht kennen. Om een uitgangspunt te hebben neemt men water tot eenheid aan. Het water is daarom daartoe geschikt, omdat men een steen eerst in de lucht en vervolgens aan een draad in water wegen kan.’ Ach so!

Blz. 114. ‘Grauw mangaan of mangaansuperoxyde is week. De vezelige stralen zijn gewoonlijk achterkristallen (zoo, zonder eenige verklaring, waarschijnlijk uit Afterkristalle, vertaald) van bruinmangaan-(erts). Deze (welke?) zuurstofverbinding is de meest rijpe (lees: rijke, scil. aan zuurstof(?)); bij verweering gaan alle anderen daarin over.’

Blz. 117. ‘Het half opaalachtige uraanpikerts, was onder den naam van pikblende bekend, totdat in 1787 (lees: 1789) Klaproth het metaal Uranium, dat aan de toen ontdekte planeet Uranius zijn naam ontleende, er in vond.’ Misschien zal men geneigd zijn hier aan drukfouten te denken, door den kundigen vertaler over het hoofd gezien, maar dat is dan zeker ook het geval met Mailand (blz. 55), Mähren (blz. 62), Phaëlon (blz. 137), pi-roxeen, afkeerig van vuur (blz. 65), py-rites (blz. 119), (περι λίϑων) (blz. 1), het gedicht Lythica over de steenen (blz. 2), (Medicinarum alie sunt de plantis, alie de mineris) (blz. 3); ook de mededeeling op blz. 33 dat een cub. duim water een lood weegt en de fraaie alphabetische volgorde op blz. 37 kan men onder de drukfouten rangschikken; het komt mij echter verstandiger voor, ze op rekening der onkunde en gedachteloosheid van den vertaler te stellen.

Ik zou willen voorstellen het drukken van het geheele werk onder de fouten te rangschikken; zelden toch is een werk uitgegeven, zoo volkomen ongeschikt voor het doel, waarmede het ter markt werd gebracht en de eenige nuttige zijde, die ik er aan heb kunnen ontdekken, en die het onbillijk zou wezen niet te erkennen, is deze, dat een bekwaam leeraar uit de massa feiten, anecdotes en aardigheden (sit venia verbo!), die er in voorkomen, hier en daar eene bijzonderheid kan ontleenen, die hij met vrucht bij zijne lessen kan te pas brengen. Daarvoor echter was de vertaling overbodig en het volslagen gemis van eenen bladwijzer maakt ook dát moeielijk.

Arnhem, September 1870.

Dr. H. van de Stadt.