De Tijdspiegel. Jaargang 27

[p. 493]

Godgeleerdheid en onderwijs.

Over van-alles iets, over het geheel niets.

De kanonieke en apokriefe boeken des Ouden Testaments door Theodor Nöldeke. Uit het Hoogduitsch vertaald door D. Th. Uden Masman, predikant te Knijpe. Met een woord ter aanbeveling door Dr. E.J. Diest Lorgion, hoogleeraar te Groningen. - Deventer, A. ter Gunne, 1870.

Het is ons allen zeker wel eens overkomen, dat wij in een gezelschap waren, dat in een boeken-praatjes-vlaag raakte, misschien ook wel, dat wijzelven meegesleept werden. Vooral onder jongeluî gebeurt dit niet zelden, doch ook onder ouderen, die nog door den hartstocht om romans te verslinden worden gedreven. Het boekenpraatje ving aan met den een of anderen roman van den dag, die door de helft van het gezelschap gelezen, bewonderd of met onverschilligheid ter zij gelegd was, terwijl de andere helft met verwonderlijke beleefdheid aanhooren moest, hoe A het boek mooi, B leelijk, C zoo-zoo vond, D dweepte met een der helden, die door E voor onuitstaanbaar uitgekreten werd. En intusschen deed niemand zijn best om een der karakterbeschrijvingen fiks te beoordeelen of hen die het boek niet gelezen hadden op de hoogte van den gang des verhaals te brengen. Daarvoor was trouwens ook geen tijd, want hip! hip! na een minuut of vijf had men al een ander boek beet en daarna weer ettelijke anderen. Soms een kruisvuur: Heb je dit gelezen? - Niet? och! dat is jammer! - Gij zeker dat wel? - Ja? Nu, hoe vindt je het? - Zoo? Is het je niet meegevallen? - Ik houd zoo veel van Dickens! - Neen, ik vind Thackeray en Freytag veel amusanter! - O neen, maar Louise Mühlbach! - mej. Marlitt, wat schrijft die lief! - O dat heerlijke ‘Auf der Höhe.’ Die Irma!! - Foei! dat vervelende pedante dagboek! - enz. enz. Zoo iets is schier onuitstaanbaar voor de ongelukkigen, die niet op de hoogte zijn en niet houden van romans of geen tijd hebben om er velen te verorberen. Sommige menschen hebben den lust en de onbescheidenheid om hen te overgieten met een

[p. 494]

stroom der titels van alle boeken, die zij gelezen of slechts doorgevlogen hebben, en eventjes te vertellen, hoe zij ze vinden, met eene aanbeveling of eene waarschuwing er bij. Vervelend moge dit zijn voor den onkundige, het is niet minder onaangenaam voor hen, die ook wel iets gelezen hebben, maar geen lust hebben om er mee te bluffen of eenige haastige oordeelvellingen en galmen ten beste te geven. Zoo'n boekenpraatje heeft geen besten naam. En terecht. Wat toch heb ik er aan om te weten, hoe gij over een dozijn geschriften denkt? Vertel mij er iets van, en doe het onderhoudend; dan zal ik u erkentelijk zijn. Houd, als wij daarvoor rustig genoeg bijeen zitten, een diepzinnige verhandeling er over, en onderwijs mij. Als het onderwerp de moeite waard is, wil ik luisteren, en mij laten leeren. Maar overstelp mij niet met brokken van oordeelvellingen en korte opmerkingen, die ik niet waardeeren noch mij ten nutte maken kan.

Het spijt mij, dat ik het zeggen moet, maar het werk van prof. Nöldeke, welks titel boven dit opstel staat, is zoo'n boekenpraatje en niets anders. De titel reeds openbaart het zwevend karakter van het boek. ‘De kanonieke en apokriefe boeken des Ouden Testaments’, door Theodor Nöldeke. Wat doet ons dat verwachten? Minstens eene nieuwe vertaling. Maar die krijgen wij niet. Dan eene volledige inleiding op de genoemde geschriften? In 328 bladzijden postformaat zal daarvan niet veel gegeven worden. De titel zegt niets, dan dat wij iets zullen ontvangen over al de kanonieke en apokriefe boeken des Ouden Testaments, en die titel is zeer juist. Wij krijgen zoo iets van hen allen, en daarenboven nog iets van de geschiedenis des kanons, alsmede van de vertalingen. Maar wie daarvan nut trekken moet, vat ik evenmin, als ik begrijp, hoe de heer Uden Masman er zijn tijd aan geven kon om het boek te vertalen en aan te vullen, en prof. Diest Lorgion het met ingenomenheid gelezen en aanbevolen heeft.

Dit oordeel klinkt nogal gestreng. Ik voel dat. Maar ziehier eenige proefjes. In 31 bladzijden krijgen wij eene inleiding op de Pentateuch en Jozua. In die bladzijden worden zij die vasthouden aan de eenheid der Schrift, bestreden, worden de lezers over het bestaan en den arbeid van Elohist, Jahvist, Deuteronomist ingelicht, wordt één verhaal zelfs geheel gesplitst in de deelen, waaruit het saamgesteld is, en wordt de betrekkelijke ouderdom der bestanddeelen van die zes bijbelboeken aangegeven. Hoe kan dat in die ruimte geschieden, dan door middel van machtspreuken en aanstippingen? Nu, het gaat er dan ook naar! In 25 regels bewijst de schrijver, dat de vier eerste boeken van de Pentateuch reeds bestonden, voordat Deuteronomium geschreven werd. Maar kent Nöldeke dan de werken hierover uit den laatsten tijd in 't geheel niet? Hij noemt de voornaamste Duitsche geschriften toch op. Maar hij schijnt ze niet gelezen te hebben; want hij kan toch niet verwaand genoeg zijn om te meenen, dat hij in een halve bladzijde

[p. 495]

alles ontzenuwen kan wat pleit voor het gevoelen, dat het grootste deel der wetgeving jonger dan Deuteronomium is.

In 14 bladzijden worden Richteren, Ruth, Samuël en Koningen behandeld, waarbij zelfs zulk een ingewikkeld vraagstuk als de betrekking tusschen ons boek der koningen, ons boek der kronieken en de oude kroniek der koningen van Juda ter sprake komt, ja, grootendeels opgelost wordt, hoewel Nöldeke er op terugkomt bij zijn behandeling van het boek der kronieken; maar dan geeft hij ook zelfs een stamboom der onderscheidene geschriften.

En zoo gaat het voort. ‘De Makkabeën’ mogen zich over eene bespreking binnen de ruimten van 6 bladzijden verheugen, de psalmen van Salomo krijgen bijna ééne geheele, waarin nog verschillende gevoelens over de gedichten vermeld worden, ja, gewag wordt gemaakt van eene verandering van meening des heeren Nöldeke hieromtrent. Dat alles gaat mij niets aan. Ik ken de psalmen van Salomo niet, en kan dus niet beoordeelen, of zij werkelijk uit den tijd van Pompejus en oorspronkelijk in het hebreeuwsch geschreven zijn, of niet. Wanneer nu iemand, zooals b.v. A. Hausrath in zijn werk over Jezus en zijne tijdgenooten doet, die liederen gebruikt en mij dan terloops meedeelt, dat zij uit dien tijd zijn, dan is dat genoeg. Ik neem het als gevoelen van dien schrijver aan, en indien ik dat wat hij er uit afleidt moet beoordeelen, dan ga ik de zaak onderzoeken. Maar als iemand mij een boek geeft, o.a. over de apokriefen des Ouden Testaments, en dan mij eenvoudig zijn gevoelen meedeelt, dan word ik gemelijk. Dat hij mij een proeve geve, mij inleide in die geschriften, d.i. mij er mee in kennis brenge! Zijn meening zonder meer gaat mij niets aan, en het is vervelend en vermoeiend om zoo van eene reeks geschriften achter elkaar wat te hooren.

Het uitvoerigst zijn behandeld Esther, Judith en Aristeas; maar als men Nöldeke's werk met Meijboom's behandeling der beide eerste geschriften, in zijne ‘raadselachtige verhalen,’ vergelijkt, dan komt de Kielsche hoogleeraar zeer in de schaduw. Hij verhaalt niet zoo onderhoudend en stelt zijn opvatting niet zoo duidelijk voor als de Amsterdamsche predikant. Daarentegen werpt zij ons vele geleerdheden naar het hoofd.

Bij sommige gelegenheden, b.v. bij de behandeling van Judith, Prediker en de Psalmen, beschouwt Nöldeke die geschriften ook uit een zedelijk oogpunt, en daarbij moeten wij hem beschuldigen van een zeer slappe moraal te prediken. Judith heeft een moord begaan. Dat is niet zeer goed, zegt hij, maar men mag den schrijver daarover niet te hard berispen, want ‘in den strijd met een overmachtigen doodvijand grijpt een volk ieder wapen aan, en evenmin als leugen en bedrog ooit te rechtvaardigen zijn, evenmin is een enkele vloek daarover in staat ze in zulke omstandigheden te vernietigen.’ Nu, om ons dit te leeren behoeft geen hoogleeraar de pen op te vatten; maar is dat

[p. 496]

een reden om de daad niet af te keuren? De schrijver gaat aldus voort: ‘Het lied van Debora prijst uit een nationaal oogpunt een sluipmoord, zoodat wij het den dichter (van Judith) niet te hoog moeten aanrekenen, wanneer hij, levende te midden van den strijd, niet schrijft volgens de regelen der zuiverste zedeleer enz.’ NB! Omdat Debora een schandelijke daad prijst, moeten wij den moord van Judith niet kwalijk nemen! Handelend over het boek der Spreuken, zegt Nöldeke o.a. dat de grond, waarop de vermaningen van den schrijver van I: 8 - IX: 18 rusten, niet overal die der verhevenste zedelijkheid zijn, en hij wijst als eene proef op VI: 34 vgg.; maar laat er dadelijk op volgen: ‘Toch kunnen wij niet ontkennen, dat dit gedeelte in 't algemeen getuigt van een voortreffelijk zedelijk gevoel.’ Wie dat rijmen kan, rijme het!

Ook uit een wetenschappelijk oogpunt lijdt Nöldeke's werk hier en daar aan ergerlijke oppervlakkigheid. Nergens misschien meer dan in zijn stuk over de profeten, bl. 217-235. Hierin vinden wij gehuldigd de van de vaderen overgenomen opvatting van een profeet als een groot man. ‘De waarde van het Israëlietisch profetisme ligt voor ons, schrijft hij, in zijn zedelijk-godsdienstigen geest. Het heeft veel grooter waarde als uitdrukking van den wil Gods en van de eischen der zedelijkheid dan als openbaring van mysteriën. Ook waar het met dat laatstgenoemde doel optreedt, is de profeet steeds bezield met den zedelijk-godsdienstigen geest, en moet die openbaring slechts dienen als hefboom tot mededeeling van dien geest.’ Ziedaar een zinsnede vol stylistische raadselen en vol onwaarheid er bij. ‘Wanneer het, n.l. het profetisme, optreedt met het doel om mysteriën te openbaren,’ - wanneer het profetisme ooit dat doel beoogde, weet ik evenmin als hoe eene openbaring een hefboom voor eene geestesmeedeeling is - dan is de profeet met een zedelijk godsdienstigen geest vervuld. Nöldeke bedoelt: Bij de profeten is het voorspellen der toekomst slechts een noodzakelijk bestanddeel van hunne vermaningen en beloften, een vorm voor hun geloof is Jahveh's rechtvaardigheid. Doch dat is maar zeer betrekkelijk waar. Hij hemelt de profeten op. De profeten waren over 't algemeen zooveel bijzonders niet. Enkele profeten, ja, hebben uitgemunt door innige godsvrucht en een fijn zedelijk gevoel; maar het grootste deel waarlijk niet. Nöldeke laat alle profeten aandringen op ‘een godsdienst, die zich in 't leven openbaart in strenge rechtvaardigheid en heiligheid’ (strenge heiligheid is een heiligheid van verdacht soort). Van waar heeft hij die voortreffelijkheid van alle profeten leeren kennen? b.v. der Jahveh-profeten van Achab, van Jeremia's tegenstanders enz.?

Het oorspronkelijk werk van Nöldeke handelde het geheele onderwerp: ‘de profeten’ in 18 bladzijden af. De vertaler heeft echter die leemte gezien en de hoofdresultaten uit het tweede deel van Kuenen's ‘Hist.- krit. onderzoek’ er aan toegevoegd. Dat geeft natuurlijk niets.

[p. 497]

Iemand, die over een profeet des Ouden Testaments iets weten wil, slaat Keunen-zelf na, terwijl een leek in het vak overstelpt wordt door 30 bladzijden vol resultaten over een 18tal geschriften en versteld staat over al wat er in het vak van inleiding op de bijbelboeken te koop is.

Op ééne zaak wil ik nog den vertaler en ook de lezers van geschriften over bijbelboeken des Ouden Testaments opmerkzaam maken. Het wordt gaandeweg een algemeen gangbare meening, dat Joël de oudste profeet is, wiens geschrift wij hebben; als dat nog wat duurt, wordt het een orthodox leerstuk der wetenschap. En het is toch onwaar. De heer Masman heeft ons een slechten dienst gedaan met die dwaling weder te verbreiden. Dat Joël waarschijnlijk onder Zedekia heeft gesproken, had hij aangetoond kunnen zien o.a. in Kuenen's werk ‘de Godsdienst van Israël’, I bl. 93, en ook in mijn ‘Jeremia in de lijst van zijn tijd’, bl. 119 vgg.

Er is een soort van menschen, die veel dienst kunnen hebben van Nöldeke's boek, nl. degenen, die, zonder eenige kennis van zaken te hebben, toch willen meepraten over de kanonieke en apokriefe boeken des Ouden Testaments. Maar een theoloog, die er iets van weten wil, neemt Kuenen's ‘hist.-krit. onderzoek’ ter hand, of een andere degelijke handleiding, en laat Nöldeke's gekeuvel liggen. En het niet-wetenschappelijk publiek, waarvoor zijn werk ook hoogst belangrijk heet, verdient alle eer om zijn geduld, wanneer het de helft er van doorworstelt zonder boos te worden op den schrijver, die over allerlei wat en over het geheel niets geeft en zijn lezers den kostelijken tijd met geleerd-klinkende boekenpraatjes rooft.

Harlingen, Oct. 1870.

H. Oort.