De Tijdspiegel. Jaargang 27

[p. 278]

Brievenbus.

II.
Aan alle weldenkenden in Nederland.
Een zendbriefje over Gorter en Van der Plaats.

Lieve Vrienden!

Jammer dat er menschen zijn, die 't maar niet nalaten kunnen te kladden. Met een verfpot over straat gaande geven zij gaarne hier en daar een vuile streek op een nieuw geverfde schutting of ergens een grof stuk rood krijt vindende krassen zij leelijke woorden en hunne vaak onbeteekenende namen op witte muren.

Zeker soort van geschrijf doet mij aan deze straatschenderij denken.

Welk geschrijf ik bedoel?

Onlangs - het is reeds maanden geleden - heeft Gorter, toen nog predikant, in de Gids een stuk geleverd over Bilderdijk. Tegen dit stuk is voor eenigen tijd een afzonderlijk geschrift uitgekomen van de hand van den Weleerwaarden Heer J.D. van der Plaats, Predikant bij de Doopsgezinde Gemeente te Woudsend. Het heet ‘Simon Gorters beoordeeling van Mr. Willem Bilderdijk’ en het moet dienen als ‘een woord van teregtwijzing.’

Ik wensch in geenen deele op te treden als verdediger van Gorters beoordeeling. Buitendien heeft de heer Van der Plaats mij dit zeer moeielijk gemaakt. Dat gewone menschen, Pygmeeën, zich op gelijken voet stellen met dat ‘kolossaal genie, dien Reus, dien Héros, die den grooten naam van Willem Bilderdijk draagt, komt hem zoo vermetel en onverdraaglijk voor dat een geheime vrees mij terughoudt om Bilderdijk tot een twistappel te maken tusschen mij en den man, die Gorter te recht wees. Deze - dit meen ik opgemerkt te hebben - is op het punt van Mr. Willem Bilderdijk niet weinig prikkelbaar. Ik waag mij niet aan eenige interventie, te minder daar het mijn doel is, om in de zaak van Bilderdijk neutraal blijvend, den heer Van der Plaats op een gansch ander punt aan te klagen en op te komen, niet tegen zijn Bilderdijk, maar tegen de klad, die hij den nieuw gemaakten en rein gebleven naam van Simon Gorter aanwrijft.

Merkwaardig, bijna kwaadwillig, zijn zijne overdrijvingen, wanneer hij spreekt van 's mans (Gorters) taaien, kronkelenden gedachtegang, zijn duisteren stijl en onbeholpen gebruik van onze schoone moedertaal, waarover hij geen woord verspillen wil. Goed, dat hij er van zweeg, dat hij deze schets van Gorters schrijftrant niet uitwerkte, want bij zou inderdaad, gelijk hij zelf reeds vermoedt, zijne woorden verspild hebben. Met zulke overdrijvingen komt men niet verder. Wekken zij uw aandacht, uw nieuwsgierigheid? Zij brengen haar straf mede, juist hierin, dat zij allen indruk missen. Was er dan op Gorters stijl en schrijftrant niets hoegenaamd aan te merken, dat hij er zich zóó afmaakte? Doch dat zij zoo! 't Is soms moeielijk zijne eigene overdrijvingen in te zien.

Merkwaardig ook en bijna kwaadwillig is 's mans naïveteit. Wanneer hij ergens in een tusschenzin ons deze woorden in het oor bijt ‘want de heer Gorter wil voor een geestig en humoristisch schrijver doorgaan’, dan maakt dit woord zeker op ieder, die Gorter kent, denzelfden onschadelijken indruk, alsof ergens verzekerd werd dat de heer Van der Plaats wil doorgaan voor een predikant of een gier voor een vogel. Niet alles staat op losse schroeven, niet alles is twijfelachtig! Er zijn dingen, die als een paal boven water staan. Of weten menschen, als de heer Van der Plaats, waarlijk niet beter?

Wat echter moeten wij denken van een zin, als de volgende? De jonge pre-

[p. 279]

dikant Gorter daarentegen (in tegenoverstelling van Dr. Van Vloten, den gewezen hoogleeraar van Deventer, die het slachtoffer is van zijn rigorisme en wiens meedogenlooze kritiek over Bilderdijks ontucht den heer Van der Plaats zoozeer tegen de borst stuit) de jonge predikant Gorter, die de godgeleerdheid heeft laten varen, om in een anderen werkkring zijne begrippen van humaniteit bot te vieren, had nu hij het onderneemt om het vonnis Van Vloten in zake Bilderdijk te herzien, meer menschkunde behooren aan den dag te leggen.’ Wat moeten die woorden? Is het feit, dat Gorter ophield predikant te zijn, tevens het bewijs dat hij meende de godgeleerdheid voor zekere begrippen van humaniteit te moeten laten varen? Heeft Gorter ooit op zoodanige onkerkelijke begrippen van humaniteit gesnoefd, zoodat de heer Van der Plaats het recht heeft te zeggen dat hij er aan botvierde? En eindelijk, mag hij zich op die humaniteit beroepen, om uit naam van Gorter Bilderdijks zonden te verontschuldigen?

Ach! Bilderdijks advocaat heeft Gorter niet gekend, wanneer hij gedacht heeft dat diens begrippen van humaniteit leiden moesten tot slappe moraal en blinde toegeeflijkheid. Bilderdijk en Don Juan staan onder dezelfde zedewet. De éénige uitzondering, die er gemaakt mag worden, is deze dat, zoo de Don Juans al eens vallen, de Reuzen, Heroën en Kolossale Genieën ten minste staande blijven. Dan behoefden hunne vereerders niet zulk een jammerlijk woord van hen neer te schrijven, als de heer Van der Plaats van Bilderdijk neerschrijven moet: ‘hij bezweek’ - Bezwijken?! Dan behoefde hij, om een groot man te redden, geen blaam te werpen op de deugd en beleedigend te gewagen van zekere ‘burgermans-braafheid.’ Dan zouden er misschien ook geene halve en kwart-genieën zijn, die in dankbare navolging zich geniaal boven de wet stellen en, wanneer het brein wat pover is, zich maar vast van hun burgermans-braafheid ontslaan, in afwachting van het genie, dat er nog niet is, maar wel komen zal, - om eindelijk, wanneer het niet komen wil, zich voor een miskend genie uit te geven en op zijn Byronsch te breken met de maatschappij. Neen, van groote mannen, wien veel gegeven is, wordt ook veel geëischt. - ‘Noblesse oblige’ - en het was van Gorter niet te verwachten dat hij ter wille van Bilderdijk zich iets op dien eisch zou laten afdingen. Hoe kon de heer Van der Plaats zich verwonderen over de inhumaniteit van den gewezen predikant, zonder zich allereerst te verwonderen over de humaniteit van den dienstdoende?

Evenzeer als de schrijver zich bedrogen heeft in den aard van Gorters begrippen van humaniteit, evenzeer en misschien juist in verband daarmee, heeft hij zich bedrogen in de eigenaardige verhouding, waarin deze stonden tot zijn godgeleerdheid. Het is ons, zijnen vrienden, niet bekend dat zij tot op dezen dag anders dan in vrede leefden. In geen geval hebben zij in die mate met elkander gestreden dat Gorter daarom zijn betrekking heeft nedergelegd. Er zijn er helaas! maar al te velen, die dat o, zoo gaarne zouden gelooven, die zich daarin o, zoo gemoedelijk en zoo meewarig zuchtend zouden verkneuteren.

‘Gorter is geen predikant, niet waar?’

‘Neen, maar hij is het geweest’, onverschillig.

‘Geweest?’ de wenkbrauwen worden veelbeteekenend opgetrokken, ‘modern zeker, och, ja! die modernen gaan allen weg! Zij kunnen het niet houden.’

En de een juicht over de zege, die de liberale beginselen hebben behaald op de ‘bekrompen kerk’, en de ander juicht over de zege, die het ware geloof - 't werkt uitdrijvend - behaald heeft op een valschen broeder.

Ik heb het wel gevreesd. Ik heb wel gevreesd dat zelfs Gorters naam en bekendheid geen waarborg zouden zijn tegen den laster. Wat ik echter niet gedacht had, was, dat iemand als de heer Van der Plaats, één van Gorters ambtgenooten, hem dat kwaad zou aandoen, hem die klad zou aanwrijven. Een ieder, die door het geschrijf van genoemden heer onder den indruk mocht geraakt zijn

[p. 280]

dat Gorter uit gebrek aan liefde voor zijn ambt heeft bedankt, wete dat hij dwaalt. Gorters ambt is geen logen geweest, zijn afscheid is geen vlucht geweest, geen redding uit een valsche positie. Met de veranderingen, die zijne levensomstandigheden hebben ondergaan, is geen zonde van oneerlijkheid bedekt. Zijn uitgang uit de kerkelijke bediening is geen ruimer adem halen, geen opluchting, geen verlossing geweest uit een godgeleerd dwangbuis, dat hij zich ter wille van zekere maatschappelijke voordeelen had getroost, totdat het uur der redding sloeg. Zijn heengaan is een offer geweest en met loome schreden is hij gegaan. Hij is gegaan, omdat.... maar weet de heer Van der Plaats dat niet? Hij, die op den titel van zijn geschrift voluit den naam liet drukken van Simon Gorter en die daarmee den schijn aannam van vrij eigen met hem te zijn, wist hij niet hoe lang diezelfde Simon Gorter zich staande gehouden heeft op zijn post, ach! tegen een anderen vijand, dan twijfel en ongeloof. Wist hij niets van wat wij hebben bijgewoond en wat ons vriendenhart vaak pijnlijk heeft aangedaan? Zijn toon is gevoelloos en koud en onbarmhartig als wist hij niets, als had hij tegenover zich een cynicus, die met een glimlach zijn preekstoel voor de tribune gegeven had. Moge den heer Van der Plaats nimmer de nood zijn opgelegd, die den ‘jongen Gorter’ is opgelegd, en blijve hij gespaard voor de bitterheden, die hij een zijner ambtgenooten heeft doen smaken.

Wat de schrijver met zijn geschrift heeft bedoeld? Ik begrijp het nog niet goed. Verschilt zijn beschouwing zoo veel van die van Gorter? Doch ook Van der Plaats zegt dat Bilderdijk zijne gebreken, ja, veel aanstootelijks had, dat hij niet zoo onbekrompen was, als Goethe, dat er veel is, waardoor het genot van zijn verwonderlijk talent vergald wordt. ‘Men kan’ zoo schrijft hij ‘dit talent niet genieten zonder zelfverloochening, ja, zonder een zelfverloochening, grooter dan die bij het lezen van de oude klassieken noodig is. Hij was niet beminnelijk, zijn gedrag tegenover de jonge, schoone Katharina Wilhelmina is - zullen wij spreken van een schandaal, echtbreuk, overspel? - neen, dat niet; maar zijn gedrag is toch niet goed te keuren en niemand zal hem durven vrijspreken.’ Waartoe dan dit geschrijf? Er is in den heer Van der Plaats iets, dat tegenwoordig zelden wordt aangetroffen en licht voor dweperij doorgaat. Hij heeft nog echte ‘Heroworship’, vereering voor groote mannen, eerbied voor groote namen. Kolossale genieën en Héroën verschijnen hem in heerlijk, bovenaardsch licht en doen hem in lieden, als Gorter, Pygmeeën zien, terwijl de welgelukte strijd van gewone menschen tegen vaak zeer ongewone hartstochten in zijn oog een burgermans-braafheid is, die verre onderdoet voor de edelmans-zonden van het genie. Behalve al datgene, wat ieder mensch in Bilderdijk ziet, aanschouwt hij nog iets anders, iets geheimzinnig verhevens, iets bovennatuurlijk groots, iets - iets onnoemelijks. Hij ziet wel fouten in hem - il n'y a pas d' héros pour son valet de chambre; - maar de kamerdienaar met Mijnheers livrei om de leden, Mijnheers nestels om den arm en Mijnheers wapen op de knoopen, de kamerdienaar, die tot het huis behoort en die met de familie staat of valt, kan, terwijl hij aan den ingang der groote oprij-laan, tegen een der granieten palen staat, niet verdragen dat de voorbijgangers iets te zeggen hebben op Mijnheers handel en wandel. Hij is wel niet van adel; maar... hij voelt toch iets voor den adel, en het komt niet te pas dat die menschen daar als vrije mannen langs hun straatweg voorbijkomen en zich op gelijken voet stellen met Mijnheer, die immers een kolossaal landgoed heeft en een Reus is in zijn soort. Men zou zeggen! Dat draagt ook al een hoed en stok en oordeelt! Mijnheer zelf ziet in het besef zijner grootheid met verachting op hen neder of zou het doen wanneer hij die Pygmeeën zag; maar hij, de gegalonneerde, die zich zoowat met Mijnheer vereenzelvigt, trekt den neus op, zet een hooge borsten roept zoo iets van ‘canaille!’

Ja, Mijnheer zou met minachting en koninklijke waardigheid neerzien op het gespuis, zoo meent hij, maar hij - hij moet er nog even ook iets kwaads van vertellen - op gevaar af van een goeden naam te schenden.

't Is jammer, vindt gij niet? wanneer zoo de kleinen om degrooten lijden moeten!

Wormerveer, 2 Aug. 1870.

J^o. de Vries.

PS. Aan den brief van Gorters vriend een plaatsje gunnend, wil de redactie niet geacht worden de meening te deelen dat een fatsoenlijk man zijn handen wagen mag om een straatschender bij de ongewasschen ooren te pakken.