De Tijdspiegel. Jaargang 26

[p. 99]

Godgeleerdheid en onderwijs.

Echt protestantsch.

Athanase Coquerel Jr. Het geweten en het geloof. Uit het Fransch, door J.W. Beversen, predikant te Dordrecht. Te Rotterdam, bij W.L. Stoeller, 1868.

De heer Beversen, Luthersch predikant te Dordrecht, heeft met de vertaling van dezen bundel lezingen of toespraken een goed werk verricht. Ze zijn uitnemend geschikt voor die protestantsche kern onzer natie, die de knieën niet verkiest te buigen voor den Baäl van het confessionalisme, de nieuwe schepping van den ouden Roomsch-Catholieken geest op Protestantsch gebied, en nu voor eigen godsdienstige ontwikkeling behoefte heeft aan eenvoudige, heldere toelichting van de groote christelijke vraagstukken, die onzen tijd in bijzondere beweging brengen. Ze zijn opgesteld door Athanase Coquerel fils, en hebben haren oorsprong te danken aan den eigenaardigen toestand, waarin een inquisitoriale handelwijze van den Kerkeraad te Parijs hem sedert 1863 geplaatst heeft. Tot het einde van 1863 was hij, zestien jaren lang, hulpprediker van den Parijschen predikant Martin-Paschoud. Als zoodanig had hij een mandaat van den Kerkeraad noodig, dat telkens om de twee jaren bij vernieuwing moest aangevraagd worden. Steeds was de aanvrage zonder bezwaar ingewilligd: Coquerel vervulde ook zijn plicht met ijver en vrucht. Maar nu, tegen het einde van 1863, rezen er tegen de vernieuwing van het mandaat overgroote bezwaren. De kerkeraad wachtte met de beslissing der zaak langer dan drie maanden, totdat hij in zijne vergadering van 26 Februari 1864 door een stellige weigering aan Coquerel's werkzaamheid in de Hervormde Kerk van Parijs een einde maakte. Maar de kerk is de gemeente niet. In de gemeente had Coquerel zijne leerlingen en geestverwanten. Onder hen bleef hij voortwerken, al zag hij zich tot staking van zijn predikwerk gedwongen, en al kon hij zelfs van de burgerlijke overheid de vergunning niet erlangen om openbare voordrachten te houden. Sinds jaren gewoon, eenmaal 's jaars zijne catechisanten van verschil-

[p. 100]

lenden leeftijd bijeen te brengen, hield hij in den winter van 1867 vijf zulke samenkomsten niet alleen met zijne vroegere leerlingen, maar ook met hunne familiën en wie zich overigens bij hen wilden voegen: - voor dit gehoor sprak hij de lezingen uit, die ons hier worden aangeboden. Ze zijn verzameld onder den algemeenen titel: het geweten en het geloof, terwijl ze elk in het bijzonder handelen over: 1. het geweten en God; 2. het geweten en het menschelijk leven; 3. het geweten en de heilige schrift; 4. het geweten en Jezus Christus; 5. het geweten en de Kerk. De drie eerste lezingen zijn later ook te Nimes voorgedragen, waar de auteur eertijds als hulpprediker werkzaam was.

Toen Felix Pécaut in 1859, onder den algemeenen titel: le Christ et la conscience, zijne lettres à un pasteur sur l'autorité de la Bible et celle de Jesus Christ uitgaf, verwekte hij daardoor niet weinig opschudding. Niet zoozeer wegens de vrijheid waarmee hij zich, krachtens de getuigenis van het christelijk geweten, over het gezag des Bijbels uitliet en over het streven om in Jezus, nevens God, de drijfkracht en het middelpunt van ons geestelijk leven te stellen, maar vooral om de wijze, waarop hij, krachtens dezelfde getuigenis, over de zedelijke persoonlijkheid van Jezus oordeelde. Hij beweerde, dat het absolute karakter van Jezus kan prijsgegeven worden, zonder dat zijn godsdienst valt; dat wij Jezus altijd zien zooals hij handelt, nooit zooals hij innerlijk gesteld is; en dat een zedelijke heros nog niet al de trekken van zijn eigen ideaal volmaakt in zijn leven behoeft verwezenlijkt te hebben. Met deze bewering van Pécaut hebben wij ons hier niet bezig te houden: maar wij leggen met nadruk den vinger op het beginsel, waarvan hij daarbij uitging: de getuigenis des gewetens. Dit is het éenig geldige beginsel van al ons denken en streven op godsdienstig gebied. Wij zeggen met Pécaut: ‘Ne gardons qu'une crainte: celle de manquer de respect à la vérité, de prononcer des jugements frivoles ou prématurés, de céder aux préjugés du siècle. Craignons d'écarter de nos délibérations la conscience, ce juge austère sans lequel l'intelligence la plus cultivée risque de s'égarer; craignons de méconnaître les besoins les plus profonds de notre nature; redoublons de vigilance et d'humilité; purifions nos esprits et nos coeurs; ensuite, prenons courage, et croyons en Dieu.’ Het is datzelfde beginsel, dat de hoogleeraar Scholten zoo krachtig onder ons in het leven heeft geroepen, van het eerste oogenblik waarop hij, ten jare 1843, zijne betrekking aan de Leidsche hoogeschool aanvaardde. Het is dat echt protestantsche beginsel, waarmee de zelfstandigheid des Christens, tegenover alle dogmatisme en confessionalisme, staat of valt.

Van dit beginsel gaat ook Coquerel uit. Hij wijst op twee geduchte vijanden voor den mensch, het libertinisme ter eene en het absolutisme ter andere zijde, en vraagt dan: ‘Bestaat er ook ergens op gelijken afstand dier beide klippen een veilige haven, een onschendbaar toe-

[p. 101]

vluchtsoord, een wijkplaats, waar men veilig is voor die twee verachtelijke mededingers, waaruit noch de een, noch de ander ons kan verjagen, een plaats, waar wij ons veilig kunnen terugtrekken en die voor allen te bereiken is, zoowel voor den onwetende als voor den geleerde, zoowel voor den zwakke als voor den sterke?’ ‘Ja - antwoordt hij - dat toevluchtsoord bestaat en ieder onzer kan er over beschikken; het heet het geweten, het mijne en het uwe. Het absolute gezag, dat een lijk van u wil maken om u te redden, kunt gij vastberaden ten antwoord geven: ‘Ga achter mij. Ik heb u niet noodig om de waarheid, den godsdienst, de zedelijkheid, de maatschappelijke orde te verdedigen, ik weiger uw hulp, mijn geweten is mij genoeg.’ De ongodsdienstigheid, die uw wezen wil verminken, door u al datgene te ontnemen, waarin de uitnemendheid der menschelijke natuur is gelegen, gij kunt haar even moedig antwoorden: ‘Ga achter mij. Ik heb u niet van noode om mijn vrijheid van geest en hart te beschermen, om mijn heiligste rechten te doen gelden en mij te verdedigen tegen het obscurantisme. Ik weiger uw hulp, mijn geweten is mij genoeg.’ Ja, het geweten is ons genoeg.... omdat het voor een ieder onzer de opperste rechter is, die het eindvonnis uitspreekt, omdat het zijn plicht en recht is van alle hulpbronnen der beschaving en verlichting partij te trekken: van natuur, wetenschap, ervaring, geschiedenis, rede, godsdienst; omdat het christelijk geweten met al die wapenen uitgerust over alles oordeelt. Paulus verkondigt het luide, wanneer hij zegt: de geestelijke mensch beoordeelt alles en wordt zelf door niemand geoordeeld.

Gaarne zou ik het een en ander van Coquerel willen overschrijven, vooral ook hetgeen hij zegt tegen het verlaten van de Kerk waartoe wij behooren, maar.... ieder, die in de godsdienstige beweging van onzen tijd belangstelt, koope en leze dit lieve boekje; noch het eene noch het andere zal hij zich beklagen. Ik stem volkomen in met de critiek, die de auteur zelf van zijne lezingen geeft, als hij, in de voorrede zegt: ‘Op gevaar af van te vluchtig over gewichtige quaestiën als het ware heen te loopen, heb ik gemeend dat het toch mijn plicht was de liberale oplossing der groote godsdienstige vraagstukken voor het minst aan te duiden,’ maar even volkomen stem ik in met de woorden van den vertaler: ‘Mogen de volgende bladzijden, die getuigen van warme en oprechte liefde voor God, voor Christus en voor de menschen, ook onder ons strekken tot vermeerdering dier liefde, en te gelijk echte waardeering van Bijbel en Kerk in ons midden bevorderen.’

W. Scheffer.