De Tijdspiegel. Jaargang 24

[p. 665]

Parlementaire mémoires.

Parlementaire Redevoeringen van Mr. J.R. Thorbecke. Ministerie van Februari 1862 tot September 1863. Deventer, A. ter Gunne, 1867.

Het is moeilijk van bovenstaand werk een geregeld verslag te geven.

Een overzicht samen te stellen van eene aaneenschakeling van redevoeringen valt niet licht. Genoeg zij het mede te deelen, dat het boek alles bevat, wat door den Minister Thorbecke gesproken werd in de beide Kamers der Staten-Generaal van den 24 April 1862, den eersten dag, waarop het zoogenoemde tweede Ministerie Thorbecke in de Tweede Kamer verscheen, tot den 19 September 1863, den dag waarop de Minister van Binnenlandsche Zaken, namens den Koning, de zitting 1862/63 sloot.

Van zelf spreekt het reeds, dat een 640 bladzijden groot boekdeel, gevuld met redevoeringen, die slechts door een zeer dunnen draad aan elkander geregen zijn, niet behoort tot de onderhoudende lectuur.

Wat men gewoon is welsprekendheid te noemen zal men er niet in aantreffen; namelijk de éénige welsprekendheid, welke, naar oud-vaderlandsche opvatting, in Nederland recht van bestaan heeft, die van den kansel en van den katheder. Geen tal van redekunstige figuren, geen captatio benevolentiae, geen enkele exclamatie, geen vragen en antwoorden, geen bestudeerde gesticulatie, geen klimmende peroratie; niets van dit alles treft men in het boekdeel aan. Doch die andere welsprekendheid onzer dagen, die zich met en door de parlementaire vormen ontwikkelde, de kunst van den debater, waarvan de kenmerken zijn: kortheid en zaakrijkheid van voorstelling, fijnheid in onderscheiding, duidelijkheid in vorm, sluitend betoog, - van deze kunst levert het werk bijna op iedere bladzijde uitnemende staaltjes.

Al was het alleen om deze verdienste, zouden de parlementaire redevoeringen van den heer Thorbecke de nalezing ten volle waardig zijn. Maar er is nog meer. Schoon het voor ons liggend deel maar op een kort tijdperk betrekking heeft, ontmoeten wij daarin de zienswijze van dezen meest invloedrijken Nederlandschen staatsman onzer dagen over vele hoofdpunten van staatsrecht, administratie en politiek. Zijn meesterlijke toelichting en verdediging van het wetsontwerp op het middelbaar onderwijs (bijna een vierde van het geheele boek innemende); zijn welgeslaagde handhaving van het beginsel van niet inmenging der regeering in zaken van kunst en wetenschap; zijn, voor een minister ongewone, en toch volmaakt logische houding ten aanzien van het wetsontwerp, waarbij de onteigening ten algemeenen nutte verklaard werd voor den spoorweg Leiden - Woerden, door een vorig ministerie geconcedeerd met uitsluitende rechten, in strijd met het gemeen belang; zijn groot aandeel in de beraadslaging over het wetsontwerp tot ver

[p. 666]

betering der waterwegen van Amsterdam en Rotterdam naar zee, en over dat betreffende de exploitatie der spoorwegen: ziedaar eenige der hoofdonderwerpen in dit boekdeel behandeld, terwijl bovendien de wetsontwerpen tot definitieve vaststelling van Hoofdstuk V der staatsbegrooting voor 1862, en tot vaststelling der staatsbegrooting voor 1863, nevens zoo menige interpellatie, ruimschoots gelegenheid gaven om, behalve de algemeene en koloniale politiek, ook de binnenlandsche vragen van den dag, lager onderwijs enz. enz., te bespreken.

Vooral doet de lezing der parlementaire redevoeringen van den heer Thorbecke genoegen, om den daarin heerschenden toon; omdat hij steeds bezadigdheid en waarheid in de discussie wist te bewaren; dat hij aan het debat wist te geven eene practische richting; meer over zaken dan over personen sprak, liever argumenteerende ad rem dan ad hominem; dat hij zijne wetsvoordrachten steeds met grooten tact deed toelichten en verdedigde, zelden te veel en immer genoeg zeggende; dat hij eindelijk met eene helderheid en duidelijkheid van voorstelling sprak en betoogde, welker kracht ieder lezer gevoelt.

Al deze eigenschappen nu, die men in het algemeen als allereerste vereischten van den staatsman vorderen zou, blijken, volgens het debat in de Tweede Kamer, niet dan bij groote uitzondering bij de Nederlandsche staatslieden onzer dagen te worden gevonden. Sedert eenigen tijd is de degelijkheid en waardigheid van het debat in de Tweede Kamer der Staten-Generaal tot een uiterst laag peil gedaald. Niet alleen moest de voorzitter in de laatste jaren bij herhaling tusschen beiden komen om zijne afkeuring over ongepaste en beleedigende uitdrukkingen te kennen te geven; maar over het algemeen schijnen waardigheid en bezadigdheid in de discussie door overdrijving en hartstocht te zijn verdrongen; oordeel over personen leidt uitsluitend het oordeel over zaken; woordenomhaal of intimidatie gelden somtijds met goed gevolg voor argument; men tracht, en slaagt daarin maar al te dikwerf, in stede van door overredingskracht, door zoeken en toedichten van bedoelingen, tegenstanders tot zwijgen te brengen.

Onze opmerking, - die trouwens niet alleen de onze is, - te staven door een tal van voorbeelden, zelfs uit het Bijblad, waaruit de vóór ons liggende redevoeringen van den heer Thorbecke getrokken zijn, zou niet moeilijk vallen, maar ons te veel brengen op het netelig gebied der personaliteiten.

Genoeg zij het hier de aanwijzing te hebben gedaan, en er de dubbele opmerking aan toe te voegen: vooreerst, dat de schuld niet bij eene of andere politieke partij moet gezocht worden, daar de geëxploiteerde grammatica-spreuk van binnen en buiten de muren van Troje ook hier van toepassing is. En in de tweede plaats, dat de infusie van het versche bloed in October 1866 nog niet bij machte is geweest de kwaal, waaraan Nederlands politieke waardigheid lijdt, te genezen.

Aan de tot vervelens toe herhaalde discussiën over personen, waar-

[p. 667]

aan de eigen persoonlijkheid der sprekers, en haar beweerde miskenning niet zelden den toon gaven, nam de heer Thorbecke als Minister hoogst zelden, en niet dan gedwongen, deel. Doch de Minister is in dit opzicht niet zoo vrij als ieder lid der Kamer: hij kan zich niet altijd onthouden. Waar hij dus in het debat getrokken werd en spreken moest, antwoordde hij slechts met een enkel woord, soms met eene vermaning, doch altijd met de bedoeling, de discussie op een meer zuiver terrein over te brengen.

Zoo antwoordde de Minister op eene opmerking van een der leden in de Tweede Kamer, dat niet de verklaringen van het Ministerie ten aanzien der koloniale politiek, maar de met die verklaringen strijdende bedoelingen van de Ministers reden gaven tot ongerustheid. ‘Waartoe, mag ik vragen, kan dan discussie leiden, wanneer de woorden geen waarde meer hebben, wanneer men, met voorbijgang van de woorden, meent zich enkel te kunnen rigten naar het vermoeden, dat men van iemands intentiën koestert?’ (bl. 78). Toen bij de behandeling der begrooting van het departement van Binnenlandsche Zaken voor 1862 geinsinueerd was, dat eenige daarop gebrachte subsidiën met politieke bedoelingen waren voorgedragen, vergenoegde hij zich met de redenen uiteen te zetten, waarop de voordracht inderdaad steunde (bl. 38). Beschuldigingen van ‘opzettelijke grondwetsschennis’, ‘minachting van de rechten der kroon,’ ‘onbeschaamdheid’ (sic) zelfs, bejegende hij òf met stilzwijgen, òf met eene ontleding, waardoor hare onjuistheid bleek. Slechts een enkele maal keerde hij het toegestooten wapen tegen den aanvaller. Toen een voormalig Minister van Binnenlandsche Zaken hem met veel emphase aanviel wegens gedane benoemingen aan het departement, een punt waarop men wel eens beweerd had, dat het geweten van den aanvaller juist zoo geheel zuiver niet kon zijn, achtte de Minister zich gerechtigd dit te antwoorden: ‘Ik erken dat het nu hoogst moeijelijk wordt mijne gewoonte getrouw te blijven ten aanzien van een voorganger geen woord te zeggen, dat eenigszins aan de achting te kort zou kunnen doen, die een volgend minister aan zijne voorgangers wil betoonen. Ik zal daarom ook niet spreken van de benoemingen, die door mijn voorganger zijn gedaan.’ En hij voegde er bij: ‘Ik heb een bekwaam, in wiskunde ervaren man, verre boven het gehalte, waarmede men zich tot dusverre bij aanstelling vergenoegde, geroepen.’ (bl. 175).

Als een vervolg op de beide vroegere deelen der Parlementaire Redevoeringen, in 1855 en 1859 bij denzelfden uitgever verschenen, en die aan het tijdvak 1840-1850 ontleend waren, begroeten wij het nieuwe deel met ingenomenheid. Wij hopen echter dat ook het tusschenliggend tijdvak van parlementaire werkzaamheid van den heer Thorbecke, 1850-1862, niet onbewerkt zal blijven. Aan onze lezers te herinneren, dat dit tijdvak o.a. de belangrijke beraadslagingen bevat over de gemeentewet, de wet op het armbestuur, het Indiesch

[p. 668]

regeeringsreglement, de wet op het Lager onderwijs, aan welke allen Thorbecke, of als ontwerper of als lid der Kamer zooveel deel had, zal genoeg zijn om hen te overtuigen, dat het thans bestaand hiaat in de uitgave niet behoort voort te duren. Bij den weinigen lust die bij het publiek voor de lezing van het Bijblad bestaat, is de verzameling en uitgave van de altijd kernachtige adviezen en zaakrijke betoogen van den heer Thorbecke een dienst aan Nederland bewezen.

Een tweetal aanmerkingen zouden we op de inrichting van het boekdeel wenschen te maken. Het bevat ons aan den eenen kant te veel, aan den anderen kant te weinig. Teveel, voor zoover letterlijk alles, wat de Minister gedurende het tijdvak waarover dit deel loopt in de beide Kamers der Staten-Generaal sprak, daarin opgenomen is. Veel nu hiervan ware veilig achterwege gebleven. De quaestie b.v. of in een artikel der wet op het Middelbaar onderwijs, in de zinsnede ‘zoodra de bevolking der gemeente de 10,000 te boven gaat,’ achter het cijfer al dan niet ‘zielen’ moet gelezen worden (bl. 457); de vraag, of de spoorweg van Zutfen naar Goor vlak langs of niet vlak langs de kom der gemeente Gorsel zou loopen (bl. 279), en zooveel andere spoorwegrichting-discussiën; - de eenvoudige toezeggingen dat de minister een of andere zaak, waarop een lid der Kamers de aandacht vestigde, aan een onderzoek onderwerpen zou (bl. 43, 143, 114, 240, 252, enz); - de mededeelingen van den stand der werken aan de staatsspoorwegen bij de behandeling der jaarlijksche spoorwegbegrooting, en van enkele onteigeningswetten (bl. 283, 284, 297, 341, 458, enz. -de redevoeringen over al deze en soortgelijke onderwerpen konden zonder schade uit de verzameling verdwijnen.

Daarentegen zou de waarde van het werk aanmerkelijk worden verhoogd, wanneer het op een ander punt meer gaf dan thans; wanneer door korte aanteekeningen of verwijzingen de redevoeringen van den hoofdpersoon in eenig meerder verband waren gebracht met den algemeenen loop der discussie, zelfs hier en daar met de histoire contemporaine buiten de Kamers. De heer Groen van Prinsterer deed dit eenigermate bij de uitgave zijner adviezen. Van de dagelijksche gebeurtenissen toch is de parlementaire spreker onmogelijk af te scheiden: aan opportuniteit ontleent hij somwijlen zijne grootste kracht.

De lezers van den tegenwoordigen tijd kunnen, ook zonder dergelijke toevoegingen, de redevoeringen van den heer Thorbecke zeer wel genieten. De daarin behandelde onderwerpen zijn nog bijna dagelijks het thema van dagblad- en binnenhuispolemiek, en aanvulling of verduidelijking is dus niet noodig. Maar de bruikbaarheid van het werk zou voor de na ons komenden hierdoor belangrijk toenemen.

Men zou het in het vervolg niet uitsluitend opslaan, om over een of ander daarin behandeld punt van recht of wetgeving het oordeel van den heer Thorbecke te leeren kennen; maar men zou de parlementaire redevoeringen kunnen ter hand nemen, om zich eene voorstelling

[p. 669]

te vormen van den staatsman zelven, levende en werkende in het kader van zijnen tijd, en een dusdanig einddoel zal toch wel in de gedachte liggen van iemand, die zijne parlementaire redevoeringen, - in zekeren zin zijne parlementaire mémoires, - uitgeeft.