De Tijdspiegel. Jaargang 24

Een gids voor gidsen naar het heilige land der waarheid.

De opvoeding in school en huis. - Korte stellingen, wenken en meeningen - vreemde en eigene. Door M. Leopold, directeur der hoogere Burgerschool te Goes. - Groningen, J.B. Wolters. 1866.

Een nuttig boek over altijd gewigtig onderwerp, waarvan wij naauwelijks durven zeggen, of het meer prettig dan wel meer stichtelijk is. Het mag daarvan heeten: gouden appelen op zilveren schalen. Wij gelooven waarlijk, dat zelfs onze barre recensententronie onder de lektuur verhelderd en vriendelijk werd. Wij kennen den heer Leopold in de verte niet; doch vertrouwen, dat de beginselen en leeringen, welke hij hier verkondigt, hem in de praktijk geleiden; dan heil den Goeschen jongens en Goes zelf! - Hij moet den geest van het onderwijs en der paedagogie hebben, al gaf hij ook vreemds, volgens het korte voorberigt, vooral uit Kellner's Aphorismen en van anderen, waaronder

[p. 412]

wij hier en daar Schwartz en Jean Paul meenden te herkennen: Vrij en vlug en vast grijpt hij de dingen aan en schroomt niet ze bij hun regten naam te noemen. Daar is ernst, geen somberheid, wijsheid, geen Wortkramerei, satire, wier slagen soms klinkend en knellend neêrkomen, maar dit wel verdiend, humor van de edelste soort.

Wij hadden het ongeluk een tijd lang een meester (leermeester durven we noode zeggen) te hebben, die een kinderenbeul en kinderenbederver moogt heeten. Hij is lang ter ziele. Mogten we hem een straf opleggen, het zou deze wezen, dat hij dit boekje bij wijze van litanie moest afzingen, terwijl hij overal waar hij tegen voorschrift of raad had gezondigd, een Pater Peccavi! daar tusschen moest voegen. Ik denk, dat woorden uit het werkje als deze: - ‘Ik vraag ieder onderwijzer, of hij niet die school voor de beste houdt, waarin slechts zelden behoeft gestraft te worden. Ik vraag verder, of hij op die dagen, waarop hij veelvuldig gebruik heeft gemaakt van straf (-middelen) zijne school met ware vreugde des harten sluiten kan, en of 't hem van binnen niet veel rustiger is, als hij kan zeggen: 'k Heb heden geen enkel kind gestraft! - Waarom zou de eene onderwijzer meer straffen dan de andere?’ - dat zulke woorden, zeg ik, hem in zijn geweten zouden grijpen.

Er spreekt eene humaniteit, geen zoetsappigheid, die aandoet en goed doet. Men bespeurt dat in het lieve woord in de vijfde aphorisme: ‘'t Menschelijk hart (wij voegen erbij, vooral het kinderlijke) is als het klimop, dat naar steun zoekt, om in de hoogte te ranken (?) en vrolijker te groeijen. Kan 't klimop geen steunsel vinden, dan kruipt het over den grond en verrot daar; krijgt het echter de naar boven voerende hulp, dan klimt het lustig op (opwaarts), en hoe hooger het stijgt, des te krachtiger en frisscher worden zijne bladeren.’ Voeg daarbij, wat hij onder de derde had gezegd: - ‘De onderwijzer is tot vorming der jeugd geroepen, en die vorming is met lezen en schrijven niet voltooid. Onze volks- en plattelandsscholen zijn vaak genoeg armenscholen en de kinderen treden daarom niet zelden uit de hutten der ellende en des bitteren noods, uit den poel van gemeenheid en dierlijke verstomping in onze leerscholen. Zullen zij hier niets beters, niets troostrijkers vinden?’ - Lees dit en zoo menig woord dat denzelfden geest ademt; en ik vraag gerust: is daarop niet de stempel van echte, edele humaniteit gedrukt? - Dat deze haar heiligen ernst en dichterlijke verheffing heeft, getuige zijn toespraak: ‘Priesters zijt gij, het kinderhart is uw tempel; gij moogt uwe zielen sterken met den heiligen adem, die u uit de heilige gewelven van dien tempel tegenstroomt; gij moogt doordringen tot het heilige der heiligen. Ja, tot daar moet gij doordringen; want daar staat de arke des verbonds. Doch, wee u priesters, die u in dien tempel waagt, zonder dat ge den goddelijken adem der wijding over uwe ziel hebt voelen komen! Waard zijt ge, dat men u den blinkenden priesterrok

[p. 413]

van de leden scheurt en u in een verachtelijk harlekijnspak steekt.’

Over houding en manieren in de school geeft hij mede goede aanwijzingen, gelijk ook over de eischen die aan een goed onderwijzer worden gedaan. Hij verjarigt liefde en consequentie, degelijke, wel doordachte beginselen, een ernstigen wil, een goed geheugen, opdat hij zelfs niet uit vergeetachtigheid inconsequent worde, bovenal kalmte, geen hartstogtelijkheid, zelfverloochening en zelfoverwinning. Hij spant de zedelijke eischen niet laag, maar erkent ook gaarne, dat zijne opvatting van het beroep eene ietwat ideale (bl. 10) hoezeer niet overspannene is. En dan mag hij vragen (bl. 34): ‘Hoe kan men den Heer beter dienen dan hierdoor, dat men zijn voortreffelijkst werk, den mensch veredelt, dat men de krachten tot ontwikkeling brengt, die door Hem in den mensch gelegd zijn? Hij wil, dat wij Hem dienen in geest en in waarheid; want God is een God des geestes en der waarheid. Vormt daarom den geest, want hij is het evenbeeld Gods; ontwikkelt de waarheid, want zij is de gedachte Gods! Het beroep van den onderwijzer is religieus in de schoonste beteekenis van het woord. Hij beoogt den triumf van het licht over de duisternis, van 't goede over het booze; hij beoogt de verlichting en verbetering van zijn geslacht.’

Over de zelfstandigheid der gedachte (beter, gelijk de schrijver zelf het later noemt, het zelfdenken) als het beginsel van alle waarachtige wetenschap, verneemt men hier goede, behartigenswaardige opmerkingen, welke examinatoren en die geëxamineerd worden mogen ter harte nemen. Men laat den mensch en vooral den onderwijzer te weinig zich zelf worden, en wat opleiding moest wezen wordt maar al te vaak dressuur van menschen.

Bij zulk eene wijze van zien was het te verwachten, dat de schrijver weinig gunstig zou denken over methode, althans in den zin dien velen aan dit woord hechten. Hij wil de leerstof door den onderwijzer goed gevat en opgevat hebben, zoodat die bij hem, gelijk de Latijnen zeggen, in succum et sanguinem wordt, het objectieve tot subjectief, opdat het een voor den leerling geschikt objectief iets wordt. Geen methodejagers, geen aan-handleiding-loopers of -sukkelaars. Aanleg, lust, beroepsijver en naauwgezetheid prijst hij aan, niet op dorren preêktoon, maar met warmte, soms schlagend en met humor. Wij kunnen ons er niet van onthouden, om te laten zien, hoe hij op achting ook van den armeren leerling aandringt. Hij haalt tot dat einde aan, hoe zekere Friedland, ook Frozendorf genoemd, een leerling van Luther en Melanchton, en rektor te Goldberg, zijne leerlingen meermalen met de volgende woorden toesprak: - ‘Goeden morgen, ministers, inspecteurs, burgemeesters, raadsheeren, regters, kunstenaars, handwerkslieden, kooplui, marskramers, beulen, beulsknechten en spitsboeven. Dat alles kan er van u groeijen, al naar dat gij oppast!’

Wat hij van het onderrigt in de taal op meer dan ééne plaats in het midden brengt, verdient dat het ter harte wordt genomen. En

[p. 414]

wanneer zullen zijne wenschen omtrent kennis van de natuur en van de geschiedenis worden vervuld, hoe wel gegrond en redelijk die ook mogen wezen? Hij is een vijand van het kleingeestige, om daarvoor des te ernstiger op het wezenlijke en degelijke aan te dringen. - Ook het beste, de hoogste waarheid vergeet hij niet; moge hij er niet over zaniken, en mogen velen daarom meenen, dat hij het ééne noodige zou hebben vergeten. Men leze bl. 46, 47 en zamele de elders ter sneê aangebragte wenken op; en ik laat me stelen, als ik daarin niet meer stichting en bestuur heb gevonden dan in menige zoo het heette godzalige, maar bepaald lamzalige preek.

Een gulden woord is zijne opmerking, dat hij aan de leesuren in de school dan eerst waardij toekent, als zij tot spreek- en denkuren worden gemaakt; en de wenken, welke hij dienaangaande geeft, mogen ter zake dienende worden gekeurd. Het goed vertellen, zoo als dit hierbij te pas komt, staat hoog bij hem aangeschreven.

Onze volle toestemming heeft wat de schrijver zegt aangaande den uiterlijken toestand der onderwijzers en de verbetering, die daarin door de nieuwe wet op het onderwijs is gebragt. Hij voert aan wat als motiven voor die verbetering in aanmerking werd genomen, erkent het ware daarin; doch meent, dat daarmede niet de waarheid werd gevonden, dat men daarmede niet alles als gewonnen mag beschouwen. Hij vraagt: - ‘Zijn er onder de onderwijzers aan gymnasiën en middelbare scholen, die toch veel beter bezoldigd worden, ook geen loondienaars, die hun verheven beroep als een handwerk drijven? Zijn onder de geestelijken juist altijd diegenen het ijverigst, welke het grootste inkomen hebben? - Opregt gesproken - goede bezoldigingen moeten er zijn; want er zijn geen vernederender, ontmoedigender zorgen dan broodzorgen. Maar 't is er verre af, dat flinke traktementen flinke scholen maken; hooger dan flinke traktementen staan flinke harten. Harten, harten zijn (hebben) we noodig voor de scholen, voor het volk en zijn kinderen, - harten, die tot staal geworden door den straal der liefde, zich in kommer en nood niet buigen, en juist daardoor 't volk toonen, dat wij menschen niet alleen van brood leven, maar ook nog andere spijze kennen.’ - Dit is eene andere zijde van de waarheid, en de meer noodige, hoewel vaak uit het oog verloren. - En daarom hadden wij het te wenschen gerekend, dat men met de vaste traktementen aan de hoogere burgerscholen niet zoo mild ware geweest. Wij zouden gaarne hebben gezien, dat men in de grootste steden aan die betrekking een klein, in de kleine steden een grooter vast traktement had verbonden, terwijl het overig gedeelte van die traktementen uit het naar evenredigheid der werkzaamheden onder de leeraren te verdeelen minerval had moeten komen. Dit zou een prikkel zijn geweest tot ijver, een reden om voor vacant wordende betrekkingen zulke menschen te kiezen, die naar wetenschap, karakter en humeur geschikt waren, om met de overigen de concert

[p. 415]

te werken. Zij hadden dan allen solidair belang bij den bloei hunner inrigting. Wij treden daarmede in geenen deele die heeren te na, wij hebben niemand in 't bijzonder op het oog. Doch wij weten hoe ligt er veel sleurwerk wordt. Wij hebben aan anders voortreffelijke professoren zelfs gezien, hoe zij het een en ander wat niet hun lievelingsvak was achterstelden, terwijl er ook onder die professoren enkele wetenschappelijke binken waren. Het is daarom a fortiori dat wij op dien wensch kwamen, waardoor voor stad en land tevens duizenden waren bespaard. Wij zijn niet ondeugend genoeg om in het midden te brengen, dat men reeds op onderscheidene fabrieken buitenslands den maatregel heeft beproefd, om het belang der arbeiders aan dat van den patroon te verbinden, door aan de eersten een aandeel in de winst te gunnen. Nu evenwel is die kogel door de kerk, waardoor heen reeds zoo menige werd geschoten.

Of wij geene aanmerkingen hebben? Dan moesten wij immers onze recensentennatuur afleggen. Wij wezen bereids bij de behandeling van dezelfde onderwerpen op soms zeer uiteenloopende pagina's, en hadden datzelfde meermalen kunnen doen. Er is vóórin reeds te lezen, waarover achterna nog wat komt. Eenige meerdere orde had men ook bij het aphoristische, dat wij in zulk een werk (wij zeggen met opzet niét werkje) ongaarne zouden missen, kunnen bewaren. - Maar wij zagen wat meer op den titel beloofd dan het geeft. Zal het heeten, dat het ook over de opvoeding ‘in huis’ handelt, dan komt daarvan wat weinig in. Dit had men voorgekomen, indien men daaraan ‘met betrekking tot de school’ had toegevoegd. En dan zijn er voor vele ouders treffelijke wenken, ook gevoelige die fiks raken, in te vinden. Men zie bl. 81, waarbij men bl. 83 en volgg. kan voegen. Hier en daar ontmoetten wij germanismen, zie bl. 10, ‘onder de armen grijpen,’ ‘gewinning’ op bl. 15, ‘ontbering’ voor zelfverloochening (Entsagung) e.z.v.

Van het geheel blijven wij zeggen: het is een kostelijk boekje, dat waardig is een vademecum te worden voor aankomende onderwijzers en ook voor zulke in jaren meer gevorderden, aan wie nog zalf te strijken is. Van zaken en vorm mag men zeggen: hier wordt onderwezen, d.i. volgens den schrijver - ‘het regte op de regte wijze medegedeeld.’

We houden het niet met het woord, dat Jean Paul schertsend iemand in den mond legt: ‘De drommel moge alle opvoedingen halen, zoo zeker als de zijne niet geholpen heeft!’ - wij zijn overtuigd, dat menschen ook tegen de beste opvoeding in dwaas en slecht kunnen worden; doch schrijven er nog invloed genoeg aan toe, om te wenschen: ware ik beter opgevoed! - En daarom hopen we, dat ouders en meesters ook uit dit boekske hunne hooge roeping meer leeren begrijpen en ter harte nemen, deze, ‘om onder God der kinderen Voorzienigheid te zijn.’ - Worde de behandeling van ouders en leermeesters een praktische commentaar op het: ‘Laat de kinderen tot mij komen!’

Ch.