De Tijdspiegel. Jaargang 24

Een boeiende en leerzame biographie.

Jeremia in de lijst van zijn tijd, door Dr. H. Oort. Leiden, S.C. van Doesburgh, 1866.

Ware het verzoek der redactie nog vroeger tot mij gekomen, ik zou de eerste maanden van dit jaar niet hebben laten voorbijgaan, maar reeds eer een woord van dit boek gezegd hebben. Niet alsof het op zich zelf iemands aanbeveling noodig heeft: ik zou zelfs vreezen, den schijn van vleierij op mij te laten, indien ik den geachten schrijver al den lof toebracht, die mij betreffende dit werk op de lippen ligt. Maar het is een andere reden, die mij naar de pen doet grijpen, om zijne pennevrucht bij het publiek in te leiden.

‘Het publiek?... Gij bedoelt zeker de theologen van professie?’ zoo hoor ik mij toevoegen: ‘wie anders zou over den profeet Jeremia lezen?’ Ziedaar wat menigeen denkt, wanneer hij geschriften als deze in de bladen en tijdschriften ziet aangekondigd. Misschien zou de uitgever van Oorts ‘Jeremia’ mij, onder verwijzing naar het debiet, op dit punt gemakkelijk gerust kunnen stellen. Maar de kans bestaat ook, dat de navraag of de aftrek nog niet zoo groot zijn als wenschelijk is. En dit zou toch inderdaad jammer wezen.

Ik denk, dit zeggende, niet aan de belangen des uitgevers, of aan de

[p. 408]

eer, die den schrijver toekomt, maar aan het nut, dat elk beschaafd en ontwikkeld mensch uit deze bladzijden trekken kan. Slechts misverstand zou velen van een genot berooven, dat hun de kennismaking met deze biographie kan verschaffen. Het boek is volstrekt niet ‘geleerd’, maar populair en boeiend geschreven. Een reeks van welgeschetste tafereelen, die elk hun eigenaardig koloriet hebben, ontvouwt ons het leven en streven, het strijden en lijden van een der grootste mannen, op wie Israël, ja de menschheid roem mogen dragen. Zonder eenig vertoon van wetenschappelijkheid, met weglating zelfs van critische en andere aanteekeningen heeft de schrijver in den meest bevattelijken vorm de resultaten van zijne studiën meegedeeld. Want het was met Jeremia's beeld als met die meesterstukken van onze groote schilders, welke door verloop van tijd met stof bedekt en misvormd zijn, totdat het oog des kenners ze weervindt en aan de vergetelheid ontrukt.

Ook de profeet had sinds eeuwen zijn verhevene plaats in de galerij der heilige mannen, dien men met den eernaam van ‘Godsmannen’ huldigde. Voorzeker, men heeft wierook genoeg voor hem gebrand, gelijk voor al zijn medegenooten, maar juist daardoor zijn gedaante onkenbaar gemaakt. Dr. Oort heeft de verdienste van, meer dan eenig voorganger op dit gebied, den boetgezant van Juda in het rechte licht geplaatst te hebben. Aan bouwstoffen daartoe ontbrak het hem niet: de profetiën van Jeremia zelve zijn rijk aan levensbijzonderheden. Even moeilijk als het zijn zou om het beeld van Jesaja volledig te teekenen, zoo licht is het, de feiten op te zamelen, die de man uit Anathot beleefde, en de woorden, die hij bij iedere gelegenheid sprak. Ook de boeken van zijne edele tijdgenooten, Habakuk en Zacharia de tweede (de schrijver van Zach. 12-14), medeprofeten, maar die niet aan zijne zijde stonden, werpen een verrassend licht op zijne beeldtenis. Doch tot heden lag alles verward door elkander, totdat onze schrijver, met behulp van de nieuwere critiek, éénheid en orde in dien chaos gebracht heeft.

't Zou mij wezenlijk leed doen, indien hij dezen arbeid voor een deel te vergeefs had volbracht en enkel predikanten en ringleesgezelschappen zich zijne kostelijke gave toeëigenden. Algemeen moet Jeremia bekend worden, niet om theologische of kerkelijke redenen, maar omdat de profeet een groot man was, en gelijk Lonfellow zong:

Lives of great men all remind us,
We can make our lives sublime,
And departing, leave behind us
Footprints on the sand of time.

Wie heeft niet nu en dan eens een opwekking noodig? Wie gevoelt niet, dat in eene wereld als deze het vuur van den geest licht verdooft? Wat kwijnt eer in ons dan het hoogere beginsel, het werk-

[p. 409]

zaam geloof aan God, waarheid en deugd? Daarom is het, gelijk Oort schrijft, zoo ‘gezond voor ons hart om een edel mensch te bewonderen. Wanneer wij daarna, van onze opgetogenheid bekomen, weer aan onszelven en onze omgeving denken, dan voelen wij ons klein, als wij letten op hetgeen wij gedaan hebben, maar tegelijk ontwaakt in ons de lust om zelven ook iets te doen op onzen post.’

En hoeveel nuttiger is daartoe nog, welbezien, een ware geschiedenis dan de uitstekendste novelle. Ik ontken niet, dat b.v. Fritz Reuters Olle Kamellen - om het eerste te noemen, wat versch in het geheugen ligt - over het geheel genomen smakelijker zijn, dan de best geslaagde biographie. De werkelijkheid kan nooit met het ideaal wedijveren, en zelfs de uitstekendste persoonlijkheid bevat nog wel zooveel proza, dat de Mühlbachs haar een weinig op kunnen sieren. Dr. Oort daarentegen heeft zich trouw aan de geschiedenis gehouden, daar hij geen historischen roman wilde dichten. Zijn boek kon derhalve zóó amusant niet worden als de stoute scheppingen der fantasie. Maar het is toch onderhoudend genoeg en levert bovendien het voordeel op, dat wij aan het einde niet behoeven te vragen: ‘zijn er zoo?’

Want een volmaakt man wordt hier niet geteekend. Het behoort tot de lichtzijden der nieuwere beschouwing, dat zij den moed heeft, het vooroordeel vaarwel te zeggen, alsof alle edele Israëlieten, die men bij hun leven verguisd en na hun sterven vergood heeft, ‘onbevlekte heiligen’ waren. Vroeger was men gewoon, bij de reden der profeten, daar zij in den Bijbel opgenomen waren, veel meer te letten op de werking uit de hoogte dan op de diepte van het menschelijk hart, waaruit zij toch ten slotte opgeweld waren. En schonk men de aandacht aan hunne lotgevallen, dan zag men, om met een goeden kennis te spreken, bij voorkeur naar ‘die draden, die recht van boven naar beneden gaan en die onze goede God alleen vastheeft’, terwijl men het oog te zeer sloot voor ‘de draden, die dwars over den grond liggen, en waarbij ieder in die mate zijn wil heeft, als de meikever aan zijn draad, wanneer de kinderen er mee spelen.’ Men heeft in één woord de profeten te veel uitgezonderd van de gewone orde der menschen en dingen, en ze aangestaard als bijzondere luchtverschijnsels, waarvan men den oorsprong en de bedoeling niet begrijpt.

Doch dit supranaturalisme - het wordt thans terecht van alle zijden in het licht gesteld - is met de waarheid in strijd. Moge ook al menige oudere oorkonde met zijnen toovergloed gekleurd zijn, het onderzoek leert, dat God zich voorheen niet anders met de menschen bemoeide dan nu. Van daar dat ook de voortreffelijkste mannen van Israël eerst dan worden begrepen, wanneer men hen naar dezelfde wetten verklaart, als die nog in de wereld heerschende zijn.

En hierin is niets, dat ons behoeft te verontrusten. Zoo toch valt de eerbied voor de groote mannen niet weg, maar hij klimt zoo, en komt tot zijn recht. Slechts als gij hen in nevelen en raadselen ziet,

[p. 410]

blijven zij u vreemd en onverklaarbaar. Doch leert gij hen van aangezicht tot aangezicht kennen, dan gevoelt gij sympathie en bewondering voor hen, en hun aanblik verfrischt en vernieuwt u. Wat vermag de steil-orthodoxe openbaringsleer tegenover een beschouwing van Gods wereld, waarin alles geest is en leven?

Men neme slechts een proef met den profeet Jeremia, zooals Dr. Oort hem ons met meesterhand schetst. Van zekere zijde gezien is hij een zonderling, ten minste in het oog van kinderen van het westen, die 25 eeuwen na hem zijn gekomen. De boetbazuin aan zijn mond geeft gansch andere tonen, dan die wij van onze predikers hooren. In zijn wijs van spreken en gevoelen kunnen wij ons dikwijls niet vinden. Scherp moeten wij soms de vervloekingen afkeuren, die hij niet schroomt in volle stroomen uit te gieten, niet slechts over hen, die Jehova's eer aanrandden, maar ook over zijne persoonlijke vijanden, welke hij met die van God vereenzelvigde. Over het geheel genomen was Jeremia, evenmin als de andere profeten, iemand, die aan onze tegenwoordige esthetische, ethische en andere begrippen beantwoordde. Bovendien was hij als spreker en schrijver een man zonder eenig talent. En toch was hij groot en iemand, van wien wij veel kunnen leeren, daar hij in menig tijdsgewricht - en hoeveel moeilijke doorleefde hij niet! - als een echt godsdienstig man voor ons staat. Moge al de diamant, dien wij in dit rijke leven aantreffen, aan vele kanten ongeslepen zijn, wij kunnen er op aan, dat het een echte brillant is, waarmee wij voor ons zelven winst kunnen doen. Waar wij zooveel valsch goud in de wereld te zien krijgen (of geven?!), daar is het een voorrecht, als wij zuiver metaal vinden, dat te midden van veel verzoekingen zijn glans onverminderd bewaarde.

Want de eeuw van Jeremia was niet beter dan de onze, - en het was goed gezien, dat Dr. Oort, om den man te doen kennen, hem plaatste in de lijst van zijn tijd. Nu eerst staat hij voor ons in zijn volle lengte als een man van goede overtuigingen, die den moed had om voor zijn beginselen pal te staan. ‘Men heeft hem van zijn post zoeken af te troonen, gehaat en vervolgd en bespot. Men heeft hem als leugenaar gescholden, en hij bleef standvastig, hoewel hij alleen stond. Niemand schier kende hem in zijne waarde, maar hij geloofde dat God hem kende en hield vol. Hij is in de gevangenis geworpen, en de dood scheen onontwijkbaar, en hij heeft volhard. Toen zijn hem eer en geluk aangeboden, en hij versmaadde ze.’

Bespeuren wij nu, dat dit groote karakter zich openbaarde in vormen, die ons niet aantrekken, terwijl zelfs het levensdoel, dat het zich stelde, ons op zich zelf niet bezielt, en moeten wij het dan toch bewonderen, dan leeren wij het wezenlijke van het toevallige in een groot man onderscheiden. En ook dit kan zijn nut voor ons hebben. Het is een bedenkelijke zwakheid, die ook onze wijsheid nog menigmaal verduistert, om ‘aan te zien wat voor oogen is.’ Menschen van

[p. 411]

andere partijen en richtingen of ook van andere neigingen vinden meestal weinig genade in onze oogen. De maat, waarmee wij meten, is gewoonlijk òf te lang òf te kort. Maar de beschouwing van een man als Jeremia kan ons voor dat gebrek waarschuwen en het misschien genezen. Ziehier iemand, voor wiens bijzondere gevoelens en meeningen weinigen partij zullen trekken, en die op de meesten terugstootend werken moeten. En toch zal niemand, die den man in zijn geheel neemt, hem zijne hulde of liefde weigeren. Maar evenzeer als hij, verdient ze menig tijdgenoot, wien wij om des geloofs wil of om andere redenen niet mogen lijden.

Ik kan dit hier slechts aanstippen. Wie er meer van verlangt te weten, neme het boekje zelf ter hand. Het loont inderdaad de moeite. De schrijver heeft gezorgd voor een keurigen stijl en voor afwisseling van stof. Hij vermeerdert bovendien uwe historiekennis, door u het Israëlietische volk in de tweede helft der zevende eeuw naar zijn in- en uitwendig leven te teekenen. Ondershands maakt hij telkens fijne opmerkingen, die getuigen van zijn diepe menschenkennis en die de uwe vermeerderen. Kortom, het boek vereenigt alle eigenschappen in zich, om een behoorlijken opgang te maken, en het zou tegen den nationalen smaak pleiten, als het op den stroom der onopgemerkte vlugschriften werd medegevoerd.

Meer wil ik er thans niet van zeggen, dan alleen nog: laat u niet afschrikken door de vreemde eigennamen van de personen, die hier ten tooneele treden. Ze hebben een Hebreeuwsch accent, maar dit went spoedig. Vreemd letterschrift komt gelukkig niet voor.

Bergambacht, Maart 1867.

J.C. Matthes.