De Tijdspiegel. Jaargang 23

Vaderlandsche geschiedenis.

Handboek voor de geschiedenis van ons vaderland, door Mr. L. Ed. Lenting. Eerste deel.

Volgens het voorbericht had de schrijver in den aanvang geen ander plan, dan om een schets der vaderlandsche geschiedenis te geven. Onder de bewerking breidde zijn arbeid zich uit, en stelde hij zich voor, een tweeledig doel te bereiken: uiteenzetting van de ontwikkeling van onze oude staatsinstellingen, en mededeeling van de jongste resultaten op het gebied der V.G. - Ten dienste van wie? ‘Van den lezer en vooral den leerling.’

Het handboek van Mr. L. Ed. Lenting wil een handboek bij het onderwijs zijn, gelijk uit de laatst aangehaalde woorden blijkt. Hoe moeielijk het is een dergelijk werk te beoordeelen, wanneer men het niet zelf gebruikt, ik geloof toch dat de volgende bezwaren tegen het

[p. 539]

werk van den heer Lenting gelden. Dit handboek komt me voor minder geschikt bij het onderwijs te zijn, omdat het niet helder is. Niet helder, noch in vorm noch in voorstelling. De schrijver behandelt alle provinciën vrij uitgebreid, veel uitgebreider dan Beeloo, maar bij Beeloo is de behandeling van ieder gewest tot een afzonderlijke § gemaakt. Dit bevordert het overzicht, wat voor een jongen zoo onmisbaar is. De heer Lenting scheidt zijne behandeling der verschillende gewesten eenvoudig door een streep, maar zelfs op de inhoudsopgave vindt men niet aangewezen, op welke bladzijde men aantreft de afzonderlijke historie der gewesten. Op blz. 163 vindt men een stuk geschiedenis van Gelderland: de historie van Adolf van Egmond. Waar is het voorafgaande? De schrijver geeft geen enkele aanduiding; we bladeren en vinden de historie van Arnold van bl. 148-153. De geschiedenis van Reinoud IV vinden wij op dezelfde wijze bl. 138 enz. Zoo is het met Gelderland: zoo met de andere gewesten. Dit zuiver vormelijk gebrek is geen kleinigheid, maar maakt het boek van den heer Lenting reeds geheel ongeschikt voor het onderwijs. Daarbij heeft het nog een ander nadeel. Vinden wij, ouderen, het reeds vervelend op die wijze te moeten zoeken, het is zeker, dat een schooljongen nooit thuis raakt in een boek, dat volkomen onnoodig hem tot een dergelijk vervelend tijdverlies dwingt. De leerling der burgerscholen, die na den schooltijd zich voor den volgenden dag voor een les of vier, vijf - zoo niet meer - voor te bereiden heeft, geeft zich den tijd niet tot dergelijk snuffelen en blijft daardoor in zijn handboek een vreemdeling. Een schoolboek, dat de verschillende onderwerpen in verschillende paragrafen behandelt, dwingt den knaap zijn kennis onder hoofden te rangschikken. Waar dit niet geschiedt, is onhelderheid van voorstelling het gevolg.

Mag ik hiermede de onduidelijkheid van dit handboek, wat de inrichting betreft, bewezen achten, een andere vraag is het, of de gebreken der inrichting niet eenigszins opgewogen worden door de helderheid der voorstelling en de levendigheid van den stijl. Tot mijn leedwezen kan ik dit niet bevestigen. Ziehier een enkel proefje: het is het verhaal van de kennismaking van Jacoba en Frank van Borselen. ‘Jacoba had door het verdrag met Filips feitelijk alle gezag verloren, dat nu op hem overging. Zij reisde met hem rond en deed hem als haren ruwaard huldigen. Hij benoemde nu Frank van Borsselen, heer van St. Maartensdijk tot zijnen stadhouder over Holland, Zeeland en Friesland.

‘Vier jaren bracht Jacoba zóó (?) door: zij hield zich bij afwisseling nu eens te Goes, dan in den Haag op. Gewoon aan een weelderig leven, waren al spoedig hare inkomsten niet toereikend voor hare behoeften, en men verhaalt, dat Frans van Borselen, bewogen door den nood, waarin zij verkeerde, haar vaak uit eigen middelen ondersteunde, en zij dien ten gevolge eene genegenheid voor hem opvatte, die wel-

[p. 540]

dra door een huwelijk gevolgd werd, dat echter geheim moest blijven, omdat het in strijd was met het tusschen haar en Filips gesloten verdrag: maar eene zoo gewichtige zaak liet zich niet lang verborgen houden.’ Hoe veel maal moet de leerling dezen zin overlezen en analyseren, voordat hij alles begrijpt, wat er in staat? Zou de voorstelling niet aan helderheid en puntigheid gewonnen hebben, wanneer de schrijver al die kleinigheden niet in nevenzinnen, indien hij niet zulk een massa bijzonderheden opeengestapeld, maar een paar punten door een enkelen trek er bij te voegen scherper op den voorgrond had doen treden?

En dit is, geloof ik, het hoofdgebrek van dit handboek. Het is te vol, om als schoolboek te dienen. Het geeft te weinig scherpe lijnen aan de hand, er is te weinig kleur in 't verhaal: het is een opeenstapeling van feiten. De schrijver heeft zich blijkbaar ten doel gesteld zoo veel mogelijk te vertellen, maar er niet aan gedacht, dat een schooljongen meer heeft aan het weinige, dat hij onthoudt, dan aan het vele, wat zijn voorstellingsvermogen niet gelijktijdig omvatten kan en daarom door het geheugen niet wordt vastgehouden. Ik geloof, dat er geen schooljongen in de wereld is, die dit alles zou kunnen onthouden: die de geschiedenis van de Nederlandsche gewesten in zijn hoofd zou kunnen opnemen en bewaren, gelijk zij hier verhaald wordt. Een ander nadeel toch van een schoolboek van zoo grooten omvang als dit is, dat het den docent, ten minste zoo het getal leerlingen eenigszins aanzienlijk is, verhindert om tot toelichting veel te spreken, daar hij al zijn tijd behoeft om te zien, of de opgegeven les begrepen is, ik spreek nog niet eens van onthouden. Neemt een handboek bij het onderwijs zulk een groote plaats in, dan mag men ten minste vorderen, dat het den leerling in staat stelt zonder mondelinge toelichting van anderen een helder en duidelijk overzicht te krijgen. Doch daartoe is een frissche, levendige stijl onmisbaar: en moet een duidelijke inrichting van het werk den knaap het vormen van zijn overzicht gemakkelijk maken.

Het laatste groote gebrek, de weinige frischheid en levendigheid van den stijl komt, gelijk ik reeds zeide, van de zucht des schrijvers om zooveel mogelijk mede te deelen. De eigenlijke oorzaak hiervan ligt in het andere doel, dat de schrijver zich voor oogen stelde. Hij wilde ook schrijven voor het groote publiek, om dit bekend te maken met de nieuwste resultaten der historische onderzoekingen.

Ronduit gezegd, het komt me voor, dat de heer Lenting zich volstrekt geen rekenschap gegeven heeft van zijn plan. In den aanvang heeft hij, naar ik vast geloof, niets anders willen schrijven dan een schets, dienstig voor het middelbaar onderwijs. Doch onder het schrijven heeft de arbeid hem medegesleept, en hij heeft te gelijker tijd een boek willen leveren, voor grooter kring bestemd, zonder zich rekenschap te geven, dat men twee zoo uiteenloopende plannen niet in één werk

[p. 541]

bereiken kan. Een goed schoolboek zal nooit een prettige lektuur zijn: omgekeerd is een wetenschappelijk handboek voor het publiek nooit een schoolboek. Deze tweeslachtigheid van Lentings werk verraadt zich in allerlei groote en kleine trekken. De schrijver had ergens geschreven, dat is de eerste maal, dat het woord dagvaart werd uitgesproken. In een boek nu, voor het onderwijs bestemd, geeft de schrijver zich in de aanteekeningen deze dementi: ‘Later is 't mij gebleken, dat ik misschien een al te groot vertrouwen heb gesteld op Wagenaar, en dat het woord, hoewel in een andere beteekenis, in een handvest van graaf Willem III van 1305 werd gebruikt.’ Heeft de schrijver hier niet een geheel ander publiek van lezers, dan leerlingen, toegesproken?

Omgekeerd. Een aanteekening op blz. 86 luidt: ‘De tijd der Heeckerens en Bronkhorsten. Even als de Kabeljaauwschen in Holland, behoorden de Bronkhorsten tot de partij der steden, en waren zij den vooruitgang toegedaan, terwijl de Heeckerens even als de Hoekschen, de partij van het behoud uitmaakten. Overal ziet men dezelfde richtingen, maar met verschillende uitingen, die meer en meer het noodzakelijk gevolg was van het toenemend overwicht der steden en van de daardoor veranderde tijdsomstandigheden. Men lette daar vooral op.’

Wie moet opletten? Natuurlijk de leerling: misschien ook de docent, die het boek gebruikt, en de feiten op bl. 86 in dezen geest moet toelichten. Doch moet dit de toon van een geschrift zijn dat de resultaten der jongste onderzoekingen op het gebied der Vaderlandsche Geschiedenis in ruimeren kring wil verspreiden? Het is immers een eisch der historische kunst, dat men zich niet tevreden stelle de feiten op te sommen, en daar achter voege: vat ze nu in dezen geest op, maar dat de voorstelling der gebeurtenissen in den lezer dien indruk te weeg brengt, dien de schrijver door zijn onderzoekingen als de ware beteekenis der feiten heeft leeren kennen. De vermaning dus van den heer Lenting is een bewijs, dat het laatste doel, het leveren van een historisch kunstwerk, niet door hem nagestreefd is, maar hij, ten minste hier ter plaatse, een meer praktisch doel zich voor oogen heeft gesteld.

Het zou nutteloos zijn deze beschouwing te vervolgen, daar er geen ander resultaat dan het tot dusver verkregene mij mogelijk toeschijnt. De heer Lenting heeft, wat men noemt, twee vliegen tegelijk willen slaan, en naar ik meen, beide gemist. Ik geloof, dat het niet bijzonder te betreuren is, daar het een kans geeft op een belangrijke aanwinst onzer historische literatuur.

De vrijmoedigheid mijner beoordeeling zal me, zoo het noodig is, vrijwaren van den schijn, dat ik wil vleien, wanneer ik die belangrijke aanwinst van den heer Lenting hoop te ontvangen. Dit handboek, gelijk hij het tot dusver schreef, moge zeer spoedig uitverkocht zijn en dan ten grave dalen. De heer Lenting zich zettende tot een

[p. 542]

tweeden druk, werpe elk denkbeeld om een handleiding voor het onderwijs te geven op zij en stelle zich uitsluitend ten doel een helder, streng wetenschappelijk overzicht van de vaderlandsche geschiedenis in eenige deelen te geven. Het plan, in der tijd door prof. Beijerman opgevat, om een Vaderlandsche geschiedenis in zes deelen te geven, is nog door niemand verwezenlijkt. De heer Lenting zij de man, die ons volk met zulk een werk verrijkt. Dat is een arbeid, zijner vrij wat meer waardig dan het maken van een schoolboek. Hij late dat over aan hen, die de praktische behoeften kennen en weten, hoe een jongen een schoolboek gebruikt, wat hij er zoekt en er in vinden wil. Een werk, als hetgeen ik in plaats van zijn handboek van den heer Lenting vraag, zal de resultaten der historische onderzoekingen in veel wijderen kring verspreiden, dan het ooit op deze wijze door hem geschieden kon. Verwijzing naar de bronnen zal natuurlijk in een zuiver wetenschappelijk werk onmisbaar zijn. En ik durf me vleien, dat wanneer de heer Lenting niet gebonden is aan de noodzakelijkheid om zoo veel feiten, als mogelijk is, binnen een bestek, zoo klein mogelijk, saàm te vatten, de eischen der historische kunst en de geestdrift van den historicus aan zijn stijl frischheid, kracht en levendigheid zullen bijzetten. Mocht ik door deze beoordeeling iets hebben bijgedragen tot het doen ontstaan van zulk een werk, ik zou den heer Lenting dankbaar zijn dat hij me door den onaangenamen en ondankbaren plicht van afkeuren er toe in de gelegenheid gesteld heeft.

A.

Th. J.