|
| |
Brievenbus.
IV.
Breef van haarm uut 't laegevaene aover 'n paar bookies dee hij van parker elaezen hef.
MienHeer!
Ie hebt in lange neet van Haarm uut 't Laegevaene heurd. 't Is geleuf ik al langer as 'n jaor elaên, dat ik oe eschraeven heb. - Ik bin mit de vaarderije er uutescheiden. Mien praame heb ik verkocht, en daordeur blief ik nou altied bij honk. Ie wiet denk wel, dat we nog 'n spullechien hebt. Wij holt 'n koo of
| |
| |
veere, verbout oeze eigen aet, en dan smit ons bookweitenvaene ook nog 'n aordeg luddien op. Zoo kun we laeven. Nou 'k mit de praame neet meer van huus gao, heb ik vrij wat meer tied ekraegen om te laezen. Booken krieg we genog in 't laesgezelschop.
Oeze meister is er prissident van ewörden. Nou moot ik oe ook nog schrieven, dat ik lid bin ewörden van 'n vergadering, waorin ze zingt en varzen henzegt.
Jonge, mienheer! ie mossen ies op 'n aovend er bij waezen as ze er mit doonde bint. Kiek, ik bin maor zwiegend lid, maor ie hebt 't nooit mooijer eheurd.
Nou is 't er mij eigentlik om begunnen om ies an oe te schrieven wat wij in de leste tied al zoo wat elaezen, en mit menaar espröken hebt. Wij hebt bookies ehad van 'n Amerikaonse doomeneer. Misschien ken ie ze wel. Van buuten stiet er op: Theodore Parker, of ervaringen van een Amerikaanschen predikant, door hem zelven beschreven; Vertaald door A.W.C. Berns, met eene inleiding van dr. A. Réville. Arnhem, Is. An. Nijhoff en zn.. 1862. - Theodore Parker, gebeden, door E.J.P. Jorissen, predikant te Groningen. Eerste stukje. Groningen, J.B. Wolters, 1863. - De godsdienst in haren oorsprong, hare bronnen en hare ontwikkeling, door Theodore Parker. Uit het Engelsch, door J.J. Swiers, predikant te Havelte. Eerste stukje. Groningen, J. B Wolters, 1863. Tweede stukje, 1864. Ik heb oe in mien leste breef mienheer! evraogd, of 't neet baeter zol waezen wat minder godsdeenstige booken nut 't Engels in 't Hollaands, en wat meer godgeleerde waarken nut 't Hollaands in 't Engels te vertalen. Maor deur de lezeng van Parkers schriften bin 'k 'n beechien tot aandre gedachten ekomen. Zien booken bint weerd dat ze ekocht en elaezen wordt. 't Sprek van zölf, dat ze allemaol neet effen mooi kunt waezen. Maor as ie 'n paar van de mannen spreekt mienheer! dee zich de muite egaeven hebt, om ze te vertalen, doo ze dan, als 'k oe verzuuken mag, de grootenisse van Haarm uut 't Laegevaene, en zeg heur, dat ze nao zien oogmaark, 'n good waark edaone hebt. Ik zal nou maor ies begunnen te schrieven aover het eerst deur ons elaezene bookien. Denk nou neet, dat mien bemaarkengen allemaol uut min eigen' kop vort ekomen bint. Wij hebt mit menaâr aover 't elaezene epraot. Wij bint zoo gelukkeg ewest, 't laeven van Parker te laezen, zoas 't deur Réville beschreven is, in de bibliotheek van moderne theologie, 1862. Zoodoonde wassen we al 'n tikkeltien met de Amerikaonse doomeneer bekend, eer we de bookies, waor 'k nou aover schrieve, in haanden kregen. Maor elk en
iene, dee effen as ikke, 't laeven van Parker in de bibliotheek van de moderne theologie elaezen hef, raod ik effen zoo good an as heur, die nooit wat aover hem elaezen hebt, ‘de ervaoringen van 'n Amerikaonse doomeneer deur hem zölfs beschraeven,’ te koopen. As men 't les, zal men, krek zelde wat godsdeenstige rigting en opvatting men ook is too edaone, tot het besluut komen, dat er nog vrome mensen bint. De inleiding, deur dr. Réville eschraeven, beslat aover de twintig bladzieden. Maor om miens part had hij er nog wel twintig bij meugen schrieven. 't Is mooi en waor wat deur hem ezegd is. Hij erkent, dat Parker bij toeren wel 'n beechien plat, soms in zien schrieven ook wel 'n tikkeldien duuster is, maor aover 't gehiel is zien veurstelling helder en klaor. Ook ik zal, zooveul mij doonlek is, dit in het körte antennen. Op blz. 4 is de daotum van de breef, dee Parker an de congregatie in de muziekzale schrif, neet hiele helder. Baoven de breef stiet: ‘Boston 10 Junij, 1859,’ en onderaon stiet: ‘Exeter Place 27 Januarij 1859’ Nou kan 't wel waezen, dat Parker de breef den 27 Januarij eschraeven hef en dat hij den 10 Junij daorop te gelieke ‘mit zien ervaringen’ is uutegaeven, maor hiel helder is dit neet. Sommige uutdrukkingen zooas ‘het bestuderen der metaphisica en de phychologie der godsdienst’ wassen veur ons wel wat hooge. Maor wij bint ook gien geleerden. As men de inleiding van Reville elaezen hef zal men veule uutdrukkingen van de schriever, die ons wat rou veurkomen, kunnen bille- | |
| |
ken. An 't gien bladz. 66 en 67 stiet zal mennegien zuk aargeren. 'k Zal er wat van ofschrieven. ‘Maar het is eene vrij armoedige eerbetuiging die deze kerkelijke skeptici hunnen God toebrengen, als zij zeggen dat Hij de wereld zóó schept en bestuurt, dat wij de gezigten die wij zien, de geluiden die wij hooren, de gedachten die wij
denken, of de zedelijke, gemoedelijke, godsdienstige aandoeningen die wij gevoelen, niet kunnen vertrouwen; dat wij zeker zijn, noch van de intuïtie van het instinkt noch van de betoogen der rede, maar ons toch op zekere anonieme getuigenis verzekerd kunnen houden, dat Bileams ezelin bepaald Hebreeuwsche woorden sprak, en dat een ongedeeld derde deel van God “werd geboren uit de maagd Maria, leed onder Pontius Pilatus, werd gekruist, nederdaalde ter helle en ten derden dage weder opstond,” om den toorn weg te nemen, die de twee andere ongedeelde derde deelen Gods tegen de geheele menschheid betoonden.’ Ook dat de schriever 't Opperwezen soms ‘Vader en Moeder’ nuumt, zal an 'n boel mensen neet te best bevallen. Hij verdedigt dit doon as hij bladz. 60 zegt: ‘Ik heb God Vader genoemd maar ook Moeder, zonder door dit beeld te willen uitdrukken, dat het goddelijke wezen door de beperkingen van het vrouwelijk beeld wordt gedrukt,.... maar om beter de teedere en zelfverloochenende liefde uit te drukken, die allen meer met eene moeder, dan met iets anders vereenigd denken.’ Ik kan neet denken dat elk en iene mit disse verklaoring ten volle vrae zal hebben, ten minsten neet, as hij 't standpunt in anmarking nemt, waarop de schriever stiet. - Hoowel ik nou neet mit alles aoverienstemme wat deur de schriever ezegd wordt, b.v. wat hij bladz. 98 en 99 ‘over de emancipatie der vrouwen’ zegt, heb ik toch gien woorden genog om de man dee zien ervaringen in zien zeekelijke omstandigheden ter neer schreef, te priezen. Als 't neet te drieste van mij is, mien oordeel aover de groote Amerikaon uut te spraeken, dan zol ik zeggen: Parker was nao mien oogmaark 'n groot geleerde, deur en deur godsdienstig en daorbij hiel wies. Maor 'n groot wiesgeer, was hij nao mien verstaand, neet.
En hij was Amerikaon, en dat zegt in begrippen en untdrukkingen ook wat. Deur de lezeng van zien ervarengen, bin ik tot het besluut ekomen, dat al meugen 't veul van oeze perfesters en moderne doomeneers in de heufdzaken 't mit Parker iens wezen, ze in hiel veul dingen van hom zult verschillen.
Maor hieraover meer as ik aover 't waarkien deur Swiers vertaald schrieve. - Ik kan neet endegen veur en aleer ik wat aover 't mooije boekien, deur Berns vertaald, nog wat zeg. 't Geen hij op bl. 112 en 113 zegt, wol ik dat elk kristenzendeling las. ‘Vele zendelingen,’ zegt de schriever, ‘worden door zelfverloochening gedreven om menig verafgelegen land te bezoeken en de ‘heidenen tot Christus te brengen.’ Er komt weinig goeds van, maar gaven zij onderwijs in nijverheid, spaarzaamheid, letterkunde, eerlijkheid, matigheid, regtvaardigheid, menschlievendheid, bij redelijke begrippen van God en den mensch, hoe groot zou de bekeering der heidenen niet wezen! In de Vereenigde Staten zijn twee en dertig duizend christenleeraars, allen ‘aan Christus toegewijd;’ maar wat zullen zij uitrigten zoolang de theologie hunne oogen geblinddoekt en hunne handen gebonden houdt? Naauwelijks oefenen zij merkbaren invloed uit op eenige zonde van staat, drukpers of beurs. Zij zijn daar om ‘zielen te behouden van de wraak van God.’ - Wat is 'tjammer dacht ik bij mij zölf, dat de schriever dood is, nou de groote kwestie in Amerika aover de slavernij beslist is. Hij was de grootste tegenstander er van, dee ik ken. Bitter is hij, as hij aover de slavernij en aover de handel in mensenvleis sprek. Hij hef er tegen estraeden met woord en schrift. Maor hij hef daor deur zaodies helpen zeejen, waorvan hij wel het opgaon, maor nooit de vruchten ezeene hef. - Wat de schriever zegt, as hij zoo zunder ophef van zien eigen waark sprek, mien brief zol te laank worden mienheer! om in oe book te drukken, aans had ik groot
| |
| |
zin, om hiele bladzieden er van aover te schrieven. Too hij van de preekstoolen eweerd wörde, en gienien bookverkooper zien booken an de man wol brengen, gunk hij laezengen holden. Sints 1848 hef hij alle jaor 80 tot 100 keer elaezen in alle Noordeleke Staoten ten oosten van de Missippi. En as hij dan zoo hen de waer reisde, las en schreef hij onderweg. Van de uutkomst van zien waark verwachtte hij nooit hiel veule. ‘Ik hoop,’ schrif hij, bl. 77, ‘dat ik niet te vergeefs heb gesproken. Ik dacht dat ik bij elke lezing een nieuwen, diepen en blijvenden indruk van eenige groote waarheid kon maken op vijf nadenkende mannen van elke duizend, die mij hoorden. Gelooft niet dat ik te veel vorder: het is slechts de helft van één percent. Indien ik dan maar werkelijk voor zestig duizend menschen het woord voerde, zouden drie honderd zulk eenen diepen indruk ontvangen, en dat getal zou in tien jaren drie duizend bedragen. Zulk een uitslag zou mij beloonen voor mijnen arbeid en het gemis aan studietijd door deze inwendige zending. Bovendien verspreidden de nieuwspapieren der groote steden de belangrijkste feiten en treffende toepassingen der lezing in wijden kring, en zóó rigtte ik mij tot de ooren van een gehoor, dat ik kon berekenen noch overzien.’ - Réville zegt in zien inleiding, ‘dat er velen van hen die zich christenen heeten aan Theodore Parker het regt zullen betwisten om zich onder het getal der discipelen van Jezus Christus te rekenen.’ Ik leuf het ook. Maar mien aovertung is teffens, dat zij, dee nao de laezing van Parkers ervaringen, duurt te zeggen dat hij gien good kristen was, neet regt wiet wat 'n Kristen is. De schriever kan heftig en scharp waezen laegenaover de zunde, en ook taegenaover leerstellengen dee in zien ooge ongeriemd bint, maor taegenaover zien bestrieders, dee om zien dood bidden, is hij groot en zachtzinneg. Het laezen van zien
ervarengen hef indruk op mij emaakt; ik heb de godsdeenst er te leever deur ekraegen, en de mens, zooas hij zuk in Parker verteunde, er te hooger deur leeren raekenen.
Nou mienheer! heb 'k oe te schrieven aover 't boekien deur domeneer Jorissen vertaald. Veurin stiet het petret van Parker. 'n Flink gezichte. Maor waorumme hef de vertaler gien veurrede in 't deur hom vertaalde bookien eschraeven? 'k Wiet wel, dat men wel ies meer maor zoo mit de deure in huus komt vallen, maar ik zol graag ies van de vertaler eheurd hebben, wat hem er toch too anezet hef, om gebaên te vertalen. Hef hij 't mit oogmaark edaone, om daordeur 'n bijdrage te laeveren tot Parkers laeven of tot zien geschriften, dan heb ik er niks taegen, maor is 't edaone om de gebaên van buuten te doon leeren, of om ze nao te zeggen, dan vien ik zuks neet mooi. Ik denk daor misschien wel wat vrömd aover. As 'n gebed esschraeven wordt, holt het in mien oogen al op, 'n gebed, dat uut 't haarte veurtkomt, te waezen. Laot staon dan, as 't vertaald is. Mien oogmaark is, dat men de menschen neet aanders bidden kan leeren, as deur heur godsdeenst op te wekken. Zölfs wil ik volstrekt niet hebben, dat mien kiender gebaên, die ze van buuten eleerd hebt, henzeggen. Als dat kleine volkien maor op 'n godsdeenstige wieze opeleid en eleerd wordt, zult ze mittertied woorden genog kunnen vienden, om heur haart veur 'tOpperwaezen te ontlasten. 't Zol nog al wat moois waezen, as 'n aander an min kiender leeren mos, wat ze taegen mij zeggen mossen, as ze wat an mij te vraogen of te klagen hadden. Aover de woorden van ‘Parkers gebaên’ schrief ik oe neet mienheer! 'k Beoordiel neet graag 'n gebed. Maor 'n enkelde keer wordt in 't bookien 't Opperwaezen ‘vader en moeder,’ enuumd. - Dan heb ik 'n anmarkinge. Op de umslag en op 't titelblad stiet: Parker gebeden. Dat kan na mien verstaand zeggen willen, dat Parker ebaên of anebaên mos wörden. Als er nou tussen Parker en gebeden 'n klein tiekentien stund, dan was de zin mij baeter en dude- | |
| |
liker. 't Zal
wel 'n zet of 'n drukfoute waezen, maor 't is toch jammer, dat dezelfde foute zoowel op 't titelblad, as op de umslag veurkomt.
Nou zal ik mit schrieven maor uitscheiden. 'n Volgende reize schrieve ik oe aover de booken deur Swiers vertaald. Ik hoop maor dat de booken veul ekocht en elaezen zult worden, en dat de vrome zin die in de schriever was, daordeur in veule haarten zal opewekt worden.
Ooe vrund Haarm.
| |
V.
Tweede brief van Haarm uut 't Laegevane aover twee bookies etiteld: de godsdienst in haren oorsprong, hare bronnen en ontwikkeling, door Theodore Parker. Uit het Engelsch door J.J. Swiers, predikant te Havelte. Groningen, bij J.B. Wolters, 1863 en 1864.
Mienheer!
Nou zal ik dan begunnen aover disse bookies oe wat te zeggen Wij begunt mit de veurrede van de vertaoler. Ze is nou mien oogmaark good esteld. Mooi vien ik het van de Haovelter doomeneer als hij bekent, veul van Parker eleerd te hebben, dat hij veul an hem verschuldigd is, en dat de Amerikaonse schriever 'n deepe indruk op hem emaakt hef. Verder zegt de vertaler ‘het is er intusschen verre van af, dat ik in alles met hem zou instemmen of mij verantwoordelijk zou willen stellen voor alles wat Parker beweert, vooral wat zijne denkbeelden over den persoon van Christus en het objectieve christendom aangaat. Door enkele korte aanmerkingen acht ik mij verpligt van mijn verschil met Parker te doen blijken’ enz. Wij geleuven, dat de vertaler good ezeene hef, as hij zegt, dat hij geleuft dat partij dingen in 't deur hom vertaalde waark taegenspraak en bestriedeng zult hebben. Maer wij geleuven ook, dat dit mit de anmarkengen, dee de vertaler in noten onderan de bladzieden hef laoten drukken, neet minder 't geval zal waezen. Wij zullen niks van dee noten zeggen. Van partij, kwam ons veur, dat ze vrij old en niet hiel pittig wassen. 't Was na mien oogmaark baeter, dat de vertaoler zien godgeleerdheid in 'n bezik book leut drukken. - In heufdstuk iene wordt espreuken ‘over de godsdienst in 't algemeen. Eene beschouwing van het godsdienstig bewustzijn en de wijzen waarop het zich openbaart.’ Op bladz. 8 maakte oeze meister 'n anmerkeng. Het verstaend wordt daar de deenstmaagd enuumd. Zunder mij nou mit taal of spelfouten in te laoten mut ik toch zeggen, dat de vergelieking tussen verstaand en deenstmaagd neet hiele juust is. In heufdstuk twie wordt ehaandeld ‘over 't bewustzijn, de voorstelling en het begrip van God.’ Dit heufdstuk was veur Haarm overal neet effen helder. Partij zinnen wel wat laank en dreuge. Dat Parker wel zeggen kan wat hij denkt, bliekt o.a. as hij sprek in 't darde heufdstuk
aover de kracht van 't godsdienstig gevnul bl. 29 en 30. Maor mien brief zol te laank worden as ik alle mooije plaatsen gun opnuumen. 'k Zal mij daorumme maor bepaolen bij sommige dingen waorvan mij dunkt, dat ze niet al te juust bint ezegd. Zoo zegt de schriever o.a. bladz. 33, deur groote letters, ‘De godsdienst is eene vrijwillige gehoorzaamheid aan de wet van God; inwendige en uitwendige gehoorzaamheid aan die wet’ enz. Naodat ik zoo 'n beechien kennis ekraegen hebbe, van de formule of umschrieving dee deur Opzoomer van de ‘godsdienst’ egaeven is, en hoo Poelman daor weer taegen opkwam, heb ik ezeene, dat 't veur geleerden hiel muijelek is, 'n goe bepaoleng of umschrieveng van de ‘godsdienst’ te gaeven. Maor de umschrievung die Parker er van gef, vien ik wat te jeudsch, wat te wettisch. - Op bladz. 34 en 35 zegt de schriever ‘de godsdienst is altijd dezelfde, de godgeleerdheid verandert van eeuw tot eeuw. De grootste verscheidenheid van leer is bestaanbaar nevens de godsdienst. Maar ze hangt niet af
| |
| |
van de leer. Hierop laevert de vertaler 'n allermisselekste note. 'k Wil oe mienheer! schrieven aover de bookies van Parker en neet aover de denkbielden en uutdrukkingen van de vertaler. Maor ans had ik oe er 'n hartig woordien aover te zeggen. Zoo is 't ook met de note die hij op bladz. 32 ezet hef. - As de schriever op bladz. 51 aover 't Polytheïsme sprek, zegt hij: ‘Zoo wil Jakob handel drijven met God; als de Heer hem gunstig is, hem behoedt en brood en kleeding schenkt, dan wil hij God een huis bouwen en de tienden geven, eene menschelijke dienst als billijke vergelding der goddelijke dienst hem bewezen. 't Is als een wissel: ‘de waarde ontvangen.’ Wij hadden hier graag bij elaezen; de gelofte van Jefta, of 'n uutdrukking uut 'n psalm. En dat de godsdienst nog lang daornao as 'n soort van ruilhandel is anezeene, daorvan bint je wisse 'n portie veurbielden. De eerste keunek van de Fraanken, die beloofde zuk te laoten deupen, as hem zien doon elukte, is neet de leste west, die zukke mooije beloften dee. Menneg Kristen beschout de godsdeenst nog as 'n asserantie-poles, waardeur hij verzekert wordt tegen braand in de hel. De schriever zegt op bladz. 55 van 't priesterdom: ‘Over het geheel genomen was het priesterdom een zware ruiter op den nek der volken.’ En as hij dan aover de verkeerde invlood hef espreuken deur 't priesterdom te weeg ebragt, zegt hij: ‘het is de last van het noodlot op de schouders van 't mensch dom geweest.’ Kiek, doar is waarheid, veul waorheid in dit beweren, maor toch viend ik, dat de schriever het goode deur de invlood van 't priesterdom te waegebragt, te weinig in 't ooge döt vallen. Op bladz. 60 had ik graag ezeene, dat de schriever wat meer regt had edaone an de profeten en wiezen onder Israël. Hef Griekenlaand zien Homerus en aandere groote dichters ehad, Israël had toch ook zien Jezaja, Micha, Naohum en aanderen, en zien vervaardigers van 't
book Job. Hef Israël gien eigenleke wiesgeeren opelaeverd, wiezen toch wel, dee nao 't waorumme van de dingen zochten, zooas we neet alieneg zeen in de dichters van Job, maor ook in de spreukenschrievers en in de schriever van de praedeker. En veur dezukken was er onder Israël, ik zol zeggen, te allen tiede, plaatse. - En kan er ook neet 'n beechien onderscheid bestaon tussen 'n priester en 'n theokraotische regering? - Dat hetgeen de schriever op bladz. 81 zeg, taegenspraak zal hebben, geleuf ik wel. De schriever zeg daor, dat in de wet sporen veurhaanden bint van fetichisme. Hoewel er nao mien oogmerk veul waors in stek, in 't gien hij daor zeg, vien ik toch dat hij veul dingen wat te leege stelt. Dit is veurnamelentlek het geval mit ‘de bok der ongeregtigheid.’ We moen hier zeker denken an de groote verzoondag. Ik heb daor ies 'n mooije lezing aover eheurd van 'n moderne doomeneer, en dee zee, dat het wegdrieven van de bok in de woestijne zeggen wol, dat Israël de zunde uut zien midden weg wol doon, en geliek ze 't blood van een dier, waor geen gebrek an was, op 't zoondeksel stippelden, ze ien gebrekenloos laeven of zeele an God wollen toowieden. As 't nou zoo is, as dee doomeneer 't ons uutlee, dan zee ik in dee ‘bok der ongeregtigheid’ nog gien fetichisme. - Uutdrukkingen zooal op bladz. 85 er iene stiet ‘het maakte een deel uit van het ontwikkelingsplan, dat voor de grondlegging der wereld gevormd en vastgesteld was’ viend ik wat te veul lieken op 't maken van 'n bestek. 'k Wil wel leuven, dat 'n godgeleerde neet altied zukke uutdrukkingen vermieden kan, maor 'k heurde lest 's aovends in 'n dichtstuk, dat deur iene van ons gezelschap henezegd wörd, de uutdrukking ‘wiens denken daad is.’ Ik viend zuk zeggen aover God baeter en gepaster. Op bladz. 100 gaf de schriever 'n aordige zet. Hij nuumt daor 't fanatisme: ‘haat om Gods
wille.’ Als we op bladz. 115 in de note van de schriever laezen: ‘De geschiedenis van Hamau en Mordechaï is geen ongepast zinnebeeld van den strijd tusschen het orthodoxe priesterdom en de ongeorganiseerde ketters’, dan zeggen we mit de vertaler, dat wij de gepastheid van dit zinnebeeld neet kunnen vienden.
| |
| |
Op bladz. 118 waarop aover het geluk van de vromen espreuken wordt, gebruukt de schriever 'n stuk of wat biebelsevuerbielden. En daor is vast 'n drukfoute in esleupen. Daor mot men, as er toch 'n name staon mut, zeker in plaatse van ‘Nebucadnezar’, laezen ‘Darius.’ Dan komt het ten minsten laeter mit 't biebels verhaal aoveriene. - Mit verwondering en bliedschap heb ik ezeene, dat er op bladz. 123 'n varsien uut iene van oeze olde dichters edrukt stund. 'k Had too 'k 't las, 't juust 'n aovend of wat van te veuren heuren henzeggen, deur oeze meister. 't Was nao zien zeggen deur Vondel emaakt, en 't mut in de ‘Giesbert van Aamstel’ staon. Er stiet:
Smolt liefde ziel met ziel
En hart met hart te gader.’ enz.
Ie kunt mien bliedschap begriepen mienheer! too 'k deur 'n Amerikaon 'n Hollaands varsien anehaald zag. Zol Parker Hollaands ekend hebben? Hij sprak je zooveul talen. Of zollen er varzen van Vondel in 'n aandere tale aoverezet waezen? Zol 't nog wel ies gebeuren mienheer, dat er Hollaandse varzen aoverezet wörden? - Aover 't twiede book, dat nog in 't eerste stukkien stiet, zal ik neet lange doonde waezen. Er wordt gewichtige zaken in behandeld, dee veur Haarm en zien confraoters, en ik denk veur mennigiene, hooge genog bint. Maor hoe hooge en geleerd de schriever ook waezen mag, sommege van zien gezegden bint heel plat, en teunt dat de discipel, in wieze van uutdrukking, beneden de groote Meister stiet. Op bladz. 155 laes ik onder aanderen ‘God zorgt voor de ossen; zou Hij niet zorgen voor den mensch?’ As men nou daor is mit vergelik wat Jezus zegt: Matth. 26:6 en verv. Kiek, dan viend ik het wiezen op de leliën, en op de vogelen des hemels, onendig veul mooijer. Dat er in 't twiede book geleerde dingen in behandeld wordt; daorvan mag blieken, wat we op bladz. 165 laezen. Er baoven stiet: ‘De eindige God van 't Naturalisme.’ Hier komt de schriever op 'n veld waorop, nao ik miene, deur oeze geleerden nog al wat estraeden wordt. De schriever zegt: ‘De natuur is eindig: daaruit eene oneindige oorzaak af te leiden: zulks is valsche logika.’ Ik denk neet, dat elk en iene op 't zeggen, dat de natuur endeg is, aomen zal zeggen. - 'k Viend het kras as de schriever aover de ingeving doonde is. 'n Hiele moeije note gef hij daoraver ten beste. An 't ende daorvan vrag hij: ‘Heeft hij waarlijk een krachtig geloof, is hij vol vertrouwen op God, die Hem niet durft vertrouwen, tenzij Hij zijn verbond in zwart op wit heeft, onder eede gegeven en door getuigen
bevestigd?’
Nou nog 'n beechien aover 't twiede stukkien.
't Is 'n jaar later uut egeneven as 'teerste, en 't bestiet uut vief booken. Neet al de modernen, of spirituaolen, zooas Parker ze numen zal, zult kunnen instemmen met wat op bladz. 6 stiet. Daor zegt de schriever, o.a. ‘Al leefde Jezus van Nazareth geheel naar zijne godsdienstige voorstellingen en al was Hij daarbij de grootste der heiligen, dan volgt daaruit niet, dat zijne godsdienst absoluut en dus de laatste is. En indien Hij ook niet naar zijne voorstellingen leefde, dan volgt daaruit nog het tegendeel niet. Het goede leven van een leeraar bewijst niets voor eenige bespiegelende leer, welke hij voorstaat, noch in de zedekunde, noch in de wiskunde.’ Nao mien oogmaark is 't mit dee bewering neet hiele pluus. Veureerst leuf ik neet, dat Jezus ekomen is om 'u stelsel van godgeleerdheid te verkundigen, maor wel om de waore godsdeenst te eupenbaoren. Ik wil graag geleuven dat men 'n groot godgeleerde kan waezen, zunder dat men hiel godsdeenstig leeft, maor, nao mien begrip eupenbaart de waore godsdeenst zuk altied in het laeven. 'n Godsdienstig mense, is nao mien oogmaark, altied 'n zedelek mense. Hierdeur wil ik neet beweren, dat 'n zedelek mense altied 'n godsdeenstig mense is. Ik vien dat de schriever godsdeenst, zedekunde en
| |
| |
wiskunde, hier te veul aover iene kaome giet schaeren. Oeze meister zeg, dat dit neet logies is. Hij hef mij, too we mit menaar aover de deur mij ofeschraevene woorden doonde wassen, wat verteld uut 'n dichtstuk, dat deur Lessing emaakt was en ‘Naothan de wieze’ hiet. Daor kwam in veur van dree ringen. Lessing zunk, nao mien idee, daor 'n hiel ander leedien as Parker hier döt. De vertaler markt hier ook nao waorheid an, dat Parker mit 'tgien hij op bladz. 6 en verv. zegt, in taegenspraok is mit 't gien hij ezegd hef op bladz. 185 en 186, van 't eerste stukkien.
- Als de schriever in 't daarde heufdstuk in 't bezunder aover Jezus sprek, döt hij, dunkt mij dit te veule op zien Renans. Om oe de waorheid te zeggen, mienheer! leuf ik dat sommege zaken, dee in 't twiede stukkien veurkomen, wat al te vlugtig behandeld bint. Ook wat de geleerden correctie nuumt, ze is er neet volmaakt in. Waor deur 't gebrekkege er van, de zin al te duuster is, zal ik 't enkele keer doon opmarken. An noten van de vertaler ontbrek het in dit twiede stukkien gans neet. Op bladz. 66 telde ik er o.a. dree. En hoowel ik, zooas 'k ezegd hebbe, mij mit dee noten niet in wil laoten, mut ik toch vraogen: Wee stelt eigenlek meer vertrouwen op de leere van Jezus, wee stelt meer vertrouwen op de kracht van de waorheid in zien woorden vervat, - de schriever dee o.a. op bladz. 81 zegt: ‘En de zelfzuchtige Simon Petrus zelfs had eene verdeelde tong als van vuur in zijnen mond, en hij en zijne medediscipelen gingen aan hun werk, daar het nieuwe woord hun tegenworstelend hart deed zwellen’; of de vertaler, die op bladz. 47 in de note zegt: ‘In mijn oog blijft het ontstaan der christelijke gemeente altijd nog eene onmogelijkheid, indien met 's Heeren kruisdood zijne geschiedenis was geeindigd’? - De vertaler haalt 'n book an: ‘Eisenlohr, geschiedenis der Israëlieten.’ Wij hebt booken in 't laesgezelschap getiteld: ‘Geschiedenis van het Israëlitische volk onder de regering der Koningen, vertaald door Denier van der Gon, met een voorrede van Prof. A. Keunen.’ Zol 't zelfde waezen kunnen? - Bladz. 105 stiet: ‘De Joden verdeelden de Profeten in vroegere en latere. De eerste bevatten de vier historische boeken Jozua enz. Jammer dat tusschen boeken en Jozua gien tiekentien stiet; zoo as men 't nou les, is 't onzin. Zoo stiet er ook op bladz. 112 ‘Maleachie,’ en op 114 wordt espreuken van de schriever van 't book Job. Achter schriever is vast 'n ‘s’
vergaeten.
Mit de woorden, deur de schriever van ‘Scalinger’ anebaald, ‘dat de tweede brief van Petrus niet van dezen Apostel is, maar van iemand, die van zijn ledigen tijd een verkeerd gebruik maakte,’ zal jan en alleman niet instemmen. Ik heb wel ies elaezen, dat de schriever van dee breef 'n oogmaark had, dat veur dee dagen zoo gek neet was. - Maor al hef de schriever aover 't Nije Testament ook ien en ander ezegd, dat an veulen neet bevallen zal, toch treffen we mooije woorden van hom an as hij aover Jezus sprek, waor zekerlek elk en iene mit instemmen zal. Bladz. 128 en 129 zegt Parker: ‘Wij kunnen maar weinig van de geschiedenis van Jezus met zekerheid opdelven; maar meten we zijne grootheid af naar de schaduw, die Hij op aarde geworpen heeft; neen, bij het licht, dat Hij in de wereld heeft verspreid, niet bij de dingen, waarin Herkules Hem evenaarde en Vishnu Hem overtrof. Wil men ons diets maken, dat er nooit zulk een Jezus leefde, dat het gansche verhaal een verzinsel is? Veronderstel, dat Plato en Newton nooit bestonden, dat hunne geschiedenis een verzinsel is: wie heeft dan hunne werken geschreven, hunne gedachten gedacht? Er is een Newton noodig om een Newton te verzinnen. Wie kon een Jezus vervaardigen? Niemand dan een Jezus.’
Dat de schriever het goo in de biebel op waore pries stelt, bliekt onder veul as hij sprek aover ‘'t Hebreeuwsch godsdeenstig lied,’ blad 137. Nooit, zegt hij, is dit overtroffen. - Op bladz. 139 is 't wat de schriftverklaring betreft, 't misschien
| |
| |
wat al te Amerikaansch in zien waark egaone en op 155, is 't wel wat hiele kras wat de schriever daor zegt. - Op bladz. 157 zeg Parker ‘In de eerste eeuw kan men geen beroemd man onder de christenen tellen.’ As de vertaler in 'tooge had ehölden, dat er onderscheid kan bestaon tussen ‘beroemd en geleerd,’ dan had hij zien note wel in de zak ehölden. Al was Paulus geleerd, beroemd was hij neet, ten minsten niks beroemder as Petrus, Jacobus en Johannes.
Wat op bladz. 169 stiet; ik leuve dat mennigiene daor wat nijs in zal laezen. Er stiet: ‘Konstantijn vlugtte naar Bysantium, evenzeer om de latijnsche geestelijkheid te ontkomen, als om zich te verdedigen tegen de krijgshorden uit het Noorden.’ Ik leuve, dat al danste Konstantijn bij toeren wel ies noe de piepen van 'n enkelde bisschop, hij hiele good de bisschoppen en de Kerkvergaderengen nao zien piepen hef laoten dansen. Zien verhuuzerij, ook om de latiensche giestelieken, komt mij wel wat vrömd veur. - Nou hef oeze meister mij nog wat in 't oor eblaozen. Op bladz. 186 stiet, as de schriever aover de tirannie der kaarke sprek: ‘Om dit doel te bereiken en hare leerstellingen in te voeren en vast te stellen, versloeg zij menschen, beginnende met Priscillianus en de zes Geostieken, in de vierde eeuw te Triers, en eindigende - niemand weet waar of wanneer of met wien.’ En in de note hierop van de schriever: ‘Paus Leo beval die daad aan, maar Gregorius van Tours en Ambrosius van Milaan veroordeelden ze.’ enz.
Nou mut dit zeker waezen: Martinus, en neet Gregorius van Tours. Gregorius van Tours dee in 595 estörven is, kwam, zooas ze bij ons zegt, haost weerumme too Prìscillianes in 385 de kop ofeslaogen wörd, en Paus Leo 440-461 stund too nog op 't komen, of kwam misschien op zien best kieken. Dat hij later de ketterslagterij goedkeurde, dat kan wel waezen. 't Wondert mij dat Swiers, dee aans mit zien noten neet duur is, daor niks van ezegd hef, zoo ook, dat hij vertaald hef, zes Geostieken. 't Mut vaste waezen Gnostieken. Misschien wel Manicheeën. Nou mienheer! schei ik er uut, zunder van al 't belangreke en mooije dat nog behandelt wordt, wat te zeggen. Mien brief is al lang genog, misschien te laank. - 'k Heb mien bemaarkengen oe eschraeven, en nou kon 't wel lieken, dat ik meer kwaods dan goods in de boekies evunden heb. Dit is neet het geval. As ik al 't mooije dat er in stiet zal vermelden, 'k zol dan misschien wel zeuven maol zeuventig breeven er aover schrieven moôn. Ik kon oe veul gauwer op 'n enkel gebrek, as op het veule goê dat er in veurkomt wiezen. Laat gien mense er de boekies te minder om gaon raekenen. Wij acht de zunne er je ook niks te minder umme, al wiezen we menaâr er ook 'n vlekkien in an? - Ik en min wief bint nog vlugge. Doo de grootenisse an de jufvrouw. An de spoor bij Möppelt warkt ze drok. As hij er zoo wied deur is, kom ie toch ies aover hé? Oe vrund:
Haarm.
|
|
Auteursrechtvrij