De Tijdspiegel. Jaargang 23

[p. 714]

Hoog gemeen aan de kaak der historie.

Iets over Mirabeau, voornamelijk betreffende zijne gevangenneming te Amsterdam, door Dr. Engelbregt. Middelburg, van Benthem en Jutting. 1865.

‘Wij houden ons overtuigd, dat vele lezers gereedelijk erkennen zullen, hoe de onvervalschte geschiedenis somwijlen voorvallen genoeg oplevert, die, wat rijkdom van avonturen en zoo meer van dien aard betreft, wel in belangrijkheid kunnen opwegen tegen den grooten hoop van alle soortgelijke min of meer poëtische verdichtselen; alhoewel wij met bescheidenheid blijven wenschen, door het schrijven dezer bladzijden altijd iets meer te hebben verbreid, dan juist de bevestiging dier waarheid alleen.’ - Met deze woorden besluit Dr. Engelbregt zijne hoogstbelangrijke monographie over eene episode uit het leven van een der beruchtste mannen uit een berucht tijdperk, de laatste helft der vorige eeuw, Gabriël Honoré, graaf de Mirabeau.

De stelling in de bovenaangehaalde woorden, waarvoor de geschiedenis zoo menig bewijs levert, wordt in het werk bevestigd. Wat de schrijver daaraan toevoegt zal men even zoo bewaarheid vinden. Het is een boekje dat te denken geeft, vol ernstige waarschuwing, een school van menschenkennis, een kansel waar feiten prediken, waar dezer beteekenis en zamenhang klaarder aan het licht treedt, dan in menig betoog, waarin men op de logika dier feiten wijst. - Het is eene schets van dien tijd, een familietafereeltje uit Frankrijks groote wereld, niet onder de zeldzaamheden behoorende, doch, God betere 't, welk eene schets! - Men waadt er door een poel van egoïsme, van lust, van geboortetrots en gemeenheid, terwijl men daarin naauwelijks een enkel nobel karakter ontmoet, dat ons met zoo veel slechtheid en onverstand een weinig verzoent. Wij hebben daarbij het oog op den bailli, broeder van den vicomte, die de man is van de waarheid en de welwillendheid, die dit misschien werd en bleef, omdat hij vroeg genoeg die bedorven zedelijke atmospheer met de zeelucht verwisselde. Bij hem is nog probiteit, heldere blik, de moed der zelfverloochening, adel van ziel als van geboorte. Doch du reste....

Wij willen daarmede niet gezegd hebben, dat er niets goeds is aan de familie Mirabeau, of wie daartoe behoorden. Zijn wij - om met een later schrijver te spreken, als de bergen waarop de wijnstok groeit, die aan hunne zonnige zuidzijde een edel gewas voortbrengen, aan den guren noorderkant een product, dat bijna niet te drinken is, echte Krätzer; de familie Mirabeau had die zonnige zijde wel karig bepoot, terwijl er van het wrange plenty was.

Men zie maar even den adeltrots, dien dunk van de familie en van zijne positie te midden van deze, bij den ouden markies. Zijn broeder

[p. 715]

mogt het posteromanie noemen; wij zouden het le délire de l' autorité paternelle, huistiranny willen heeten. De man is daarin verhard, versteend, verstaald, zoo dat men het in een roman overdreven zou keuren. Immers, bij al zijne eischen aan anderen, aan zijne naaste betrekkingen - hoe treedt hij dezer regten met voeten! Dan schier liever de ruwste ruwheid der lagere standen! Het kan nooit anders dan dat zulk een egoïst een plaag, een afschuw, een bederf wordt voor wie hem nader zijn gesteld; wij zouden er eene Nemesis in vinden, dat hij zich zelf plaagt en bederft. Zulk een vader helpt om zulk een zoon verklaarbaar te maken, en wij zouden zeggen dat le sceptre paternel (bl 72), de insurrection filiale ligt kon, schier moest ten gevolge hebben. Men krijgt eenig medelijden zelfs met Mirabeau, wanneer men hem hoort zeggen: ‘J'ai vu cinquante quatre lettres de cachet dans ma famille, et j'en ai eu dixsept pour ma part.’ Voegt daarbij den aard dier familie, Fransch entrijs op Italiaanschen stam (als Catharina de Medicis en haar gebroed, Mazarin met zijne nichten en nog latere voorbeelden); en men zou haast vragen, wat goeds daaruit voortkomen kon? - Hoe gloeide en kookte en woelde het dan ook in dien vulkaan, waaruit kreten voor regt en vrijheid, zangen der liefde, sentimenteele brieven en verzen, lasteringen en vuile gemeenheden opwelden - alles theorie, waarvan zijn leven de trouwe praktijk was. Een regte stokebrand der revolutie, die misschien evenwel in zich zelf zou verteerd zijn, alleen voor wie hem te na stond vernielend, gelijk zoo menig excentriek karakter en passiemensch zulks werd, als niet verkeerd beleid, zedelijk verderf van hof en grooten in Frankrijk de brandstof hadden opgetast, waarin Mirabeau en anderen als de vonken vielen, die het al in laaijen brand deden opgaan.

De heer Engelbregt gunt ons daarop een blik. Hij doet dit zoo solide en helder, dat het kleine boekje een meesterstuk mag heeten van naauwkeurigheid en conscientieus werken. Met al wat hij weinig vereerends bij zoo veel rebutants heeft mede te deelen, is het ver van eene chronique scandaleuse te zijn. De voorstelling is regt objectief. Slechts hier en daar en als onwillekeurig, laat de schrijver zijn oordeel doorschemeren, of spreekt hij dit uit in een enkel ter sneê aangebragt woord, dat ten humor wordt. Mirabeau wordt daar voor ons gesteld met een voilà ce qu'il a fait, voilà ce qu'il fut, terwijl hij het oordeel veelal aan den lezer overlaat. Het is, als men wil, een relaas; doch wij zouden schroomen het dien naam te geven, om de levendigheid die er in heerscht, om de belangstelling welke het inboezemt. De hoofdzaken waren ons wel bekend; en toch hebben wij ons potlood waarmede wij hier en daar eene aanteekening wilden maken, onwillekeurig in de hand gehouden of neêrgelegd, zoo dat wij het tot dit einde nog eens lazen. Het is inderdaad iets voortreffelijks. Een photographie van de achttiende eeuw, die in 't algemeen regt leelijk was en maar zelden een beau jour had.

[p. 716]

Wij worden getuigen gemaakt van een zielkundig proces, waarbij veel in Mirabeau ons verklaarbaar wordt. Er was in hem van de stern Stuff die in den marquis lag, gelijk deze die van zijn vader, Mirabeau col d'argent erfde. Hij werd zoo onderdrukt, zoo getrapt, dat hij, bij zijn karakter, indien al niet moest, dan toch ligtelijk kon worden, wat hij later zich toonde. Cynisch genoeg, en toch maar al te waar, kon die vader hem te regt een animal fougueux noemen, en de diagnose was niet geheel onjuist toen hij schreef: Tout bien considéré, il faut lui donner force exercice, car que diable ferait-on de cette exuberance intellectuelle et sanguine? Je ne connais que l'impératrice de Russie avec laquelle cet homme peutêtre bon encore à marier. Mirabeau en Catharina II! Een lief paartje, tortelduifachtig en toch weder niet tortelduifachtig genoeg. Niet à la Feith zeker.

Evenwel wordt het een en ander niet zoo in rekening gebragt, dat daarmede alles wordt beschouwd als vereffend, maar daarmede ook echte zedelijkheid de bodem ingeslagen wordt. Wij worden er toe geleid, om wat Mirabeau gemeens deed meer te verklaren, niet te billijken en te regtvaardigen. De factor van des menschen persoonlijkheid en wil wordt niet weggecijferd, gelijk dit trouwens, vooral bij zooveel dubbelhartigheid en verraderlijke list, bezwaarlijk kon. Wij zijn eenmaal geen deterministen genoeg, om Madame de Staëls tout savoir c'est tout pardonner, zoo onbepaald te laten gelden, moge ook het tout savoir c'est beaucoup pardonner zijne waarheid hebben. Ons verstand wijze den zamenhang dier dingen aan en rekene ons tel quel voor, dat onze daden als die dingen alzoo moesten komen en geschieden; ons zedelijk gevoel, ons geweten doen ons daaraan ook andere zijden zien. Wij zeggen des noods, het woord aan Jacobi toegeschreven op iets anders toepassende: - met het hoofd een determinist, met het hart een voorstander ook van onze vrijheid. Wij zijn wat huiverig voor eene leer, waarbij, gelijk de markies de Mirabeau aangaande Parijs zegt: toutes les folies et assassinats moraux et physiques seraient hautement émancipés. Mirabeau met al zijne passieën en in al den drang van omstandigheden, in welke hij nu en dan wat edelmoediger handelt, blijft, als zijn vader en Sophie, een bewijs, dat er ook aan hem zelf ligt, dat het ook voor hem heette: ‘ik heb vuur en water, goed en kwaad, dood en leven voorgesteld; grijp naar hetgeen gij wilt!’ - De volksmenner die om eigen voordeel met den koning heulde, die man die te koop was, die 195,000 livres kreeg voor zijn woord en belofte, dat hij de nationale vergadering, waarin hij eene hoofdrol speelde, zou tegenwerken, de leeuw die ook kwispelstaarten en pootjes geven kon, en van wien Madame Elisabeth, toen zij zijnen dood vernam schreef: - Les aristocrates le regrettent beaucoup; mais pour moi je ne peux regarder cette mort que comme un trait de Providence. Je ne crois pas, que ce soit par des gens sans principes et sans moeurs, que Dieu veuille nous sauver, de man die de

[p. 717]

wetten en pligten, welke hij zelf schaamteloos schond, door anderen wilde ontzien hebben (bl. 113), - die man was niet l'homme machine. Hij had en droeg in zich, wat hem in staat stelde om een beteren weg in te slaan. Ook wanneer wij het woord van Lamartine pour nous et les héros il a des poids divers laten gelden, blijft hij verantwoordelijk en wordt hij veelszins verachtelijk, waardig dat de geschiedenis hem brandmerkt.

Dit nu is geschied. Niet de heer Engelbregt, maar de historie, Mirabeau zelf heeft dit gedaan, ook bij het opdiepen van deze episode uit zijn leven. - Wat de gevolgen zouden zijn geweest, bijaldien Mirabeau langer had geleefd en zijn rol verder had kunnen spelen, wat er van Frankrijk en Europa was geworden - wie weet het, wie durft ook maar gissen? - Wij hebben in zijne geschiedenis en die der zijnen ook weder sporen gevonden, die ons wezen op eene Nemesis, die ons de waarheid voorhielden van die Weltgeschichte ist das Weltgericht, of liever gronden voor ons geloof, dat nog een andere en Hoogere dan de dikwerf gemeene hoogen en grooten en magtigen dezer wereld, het beleid der dingen in handen heeft. Wij erkennen waarheid in het wat ruwe woord van den Duitschen keizer, die een al te hartstogtelijk liefhebber was van de jagt, terwijl een der meestberuchte pausen den geestelijken scepter voerde: - Indien ik, arme jager, en die...... te Rome de dingen moesten besturen; waar ging het heen? Goed en gelukkig is het, dat God er de hand aan houdt.’

Ch.