De Tijdspiegel. Jaargang 23

Nooit volmaakt.

Godsdienst en deugd. Christelijke toespraken door E.J.P. Jorissen, predikant te Groningen. Te Groningen, bij J.P. Wolters.

Het recenseeren is een zeer stichtelijke arbeid. Wie dit betwijfelt, wie er meer een daad in ziet van afbreken dan van opbouwen, van ontstichten dan van stichten, laat zich door den schijn misleiden. Ja, indien een recensent meent, dat hij het alleen weet, en daarom niet kan dulden dat een ander iets goeds levert, en daarom er steeds op uit is, feilen en gebreken in het werk van anderen te vinden, dan!!.... maar dat is geen recensent. Dat is een jaloersch pedant, behept met al de bespottelijke kleingeestigheden van de monopoliezucht der pedanterie. Daarentegen, indien een recensent zich volkomen bewust is, zelf niet gegrepen te hebben wat hem als auteursideaal in eenig vak voor oogen zweeft, en hij dan een auteur ter hand neemt, om te zien in hoever deze dat ideaal, naar zijn oordeel, mag gegrepen hebben, dan kan hij niet zooveel op- en aan te merken vinden, noch

[p. 679]

zooveel bedenkingen kunnen opperen, of zulks strekt ten minste tot zijn eigen stichting, soms ook tot die van anderen. En indien nu de auteur, wien het dan geldt, evenzoo op zijn beurt het ‘wees volmaakt,’ dat ook op het gebied van het auteurschap geldt, niet omzet in ‘ik ben volmaakt’, dan zal hij zich evenmin door zulke op- en aanmerkingen en bedenkingen ontsticht gevoelen, omdat hij weet, uit welke bron ze voortvloeien.

Zoo kan het recenseeren een zeer stichtelijke arbeid zijn, in drievoudig opzicht - voor hem, die het doet; voor hem, die er het voorwerp van is; en voor degenen, die er acht op nemen.

Of nu mijn recensie van de ‘Christelijke toespraken, door E.J.P. Jorissen’, deze drievoudige stichting zal teweegbrengen, laat ik aan zijn plaats. Maar zeker is het, dat ik haar tot mijn eigen stichting aanvaard en volbracht heb.

Er is voor den Evangelieprediker veel van Jorissen te leeren. Ik weet wel, men heeft gezegd, dat geen boek zoo slecht is, of men kan er altijd iets uit leeren, maar deze spreuk is uit de verste verte niet van toepassing op het boek, dat wij hiermede aan het lezend publiek der Nederlandsche Christenen aanbevelen. En wij bevelen het inderdaad aan, even ernstig als krachtig, in volle verzekerdheid des gemoeds. Het boek is der drukpers overwaardig. Zooals het geschreven is en uitgegeven, heeft het aanspraak op een uitgezochte plaats in de boekerij onzer Homiletische letterkunde. Jorissen behoort tot die predikers, zooals er tegenwoordig gelukkig steeds meer opkomen onder elke richting in onze Christelijke kerk, geen predikers in de lucht, ‘wier rede, als een galmend gerucht, ledig de ziel der hoorders voorbijgaat,’ maar die een hart hebben voor den diepen zielekreet der menschheid naar God, en met het oor luisterend naar dien kreet gericht, in verband met de omstandigheden des tijds, hunne preeken samenstellen. Wat hij nu, als prediker, zijn hoorders naar de behoefte hunner ziel meent te moeten geven, heeft hij uitgedrukt in den hoofdtitel zijner toespraken: ‘Godsdienst en deugd,’ d.w.z. niets van hetgeen naar leerstuk of kerkstelsel riekt, maar alleen dat wat den mensch in- en uitwendig doet beantwoorden aan den eisch van Christus, het motto dezer toespraken: ‘Weest volmaakt, gelijk uw Vader in de Hemelen volmaakt is.’

‘Wees volmaakt’, - dit geldt den mensch voor zijn leven; dit geldt ieder in zijn vak, ook den prediker. Tot nog toe is het echter, ook bij Jorissen: ‘Nooit volmaakt.’

Jorissen toont trouwens nergens, dat hij volmaakt werk meent geleverd te hebben, al heeft hij er blijkbaar bij uitnemendheid zijn best op gedaan. Mij komt het voor, dat hij er te veel zijn best op gedaan heeft. Zijne ‘toespraken’ doen zich voor als kabinetstukjes, met al de deugden er van, maar tevens met hun gewoon gebrek, iets min vlugs, zekere stroefheid, die zich noch door bijgebracht edel sieraad noch door degelijkheid van bewerking - waaraan Jorissen het niet heeft laten

[p. 680]

ontbreken - laat bedekken. Zelfs de bouw der zinnen heeft iets stroefs, iets Duitsch, tot het veelvuldig gebruik van deelwoorden toe. Voor preeken meent ge haast vertoogen te lezen, opgesteld voor een uitgelezen publiek; - ik bedoel uitgelezen, niet door rang of stand, maar door intellectueele ontwikkeling. Of daarom zijn meest intelligente hoorders hem altijd behoorlijk konden volgen, betwijfel ik, althans wat de IX^de toespraak betreft, waar ‘de eenvoud van het Christelijk geloof’ vrij ingewikkeld met het eigenlijke onderwerp: ‘Zaaiing en oogst,’ verbonden wordt. Deze toespraak doet denken aan een Gregoriaansch kerklied, maar gespeeld met een praeludium en interludia, die er slechts door eenheid van stijl mee samenhangen, zonder in werkelijke harmonie met het geheel te staan. Al de twaalf toespraken door elkander zijn wellicht het best te vergelijken bij statige hooggestemde orgel-compositiën, zwaar van gang en diep van toon; terwijl ik geloof, dat wij, predikers, niet genoeg ons best kunnen doen, van onze preeken vergelijkenderwijs piano-compositiën te maken, wel op het deftige orgel en dus onder de wijding van den orgeltoon te spelen, maar met al de afwisseling en bewegelijkheid aan zulke compositiën doorgaans eigen. Hoe meer onze preeken in den vorm hebben van opgeschreven improvisatiën, los en vlug daar neergesteld, des te meer, geloof ik, zullen wij ook van die zijde onze hoorders boeien en dwingen met ons mede te gaan. Beantwoord ik er met mijn eigen preekwerk niet aan, dan veroordeel ik in dit opzicht mij zelven. Het woord van Paulus: ‘Het goede, dat ik wil, doe ik niet; maar het kwade, dat ik niet wil, dat doe ik,’ blijft nog van toepassing op meer dan één gebied.

Hiermede heb ik alles gegeven, wat ik in het algemeen op Jorissen's toespraken vind aan te merken.

Nu heb ik iets bijzonders, naar aanleiding van de wijze waarop hij in de ‘voorrede’ zijn preekmethode bespreekt. Hij haalt een gezegde van prof. Muurling aan: ‘De preek worde naauw aan den tekst verbonden, en wasse uit het tekstwoord op als een boom uit zijn wortel met stam en takken en bladen en bloesems.’ Hiertegen komt Jorissen op, en, ook naar mijn oordeel, te recht, indien prof. Muurling bedoeld heeft - wat ik op het oogenblik niet kan nagaan, maar zeer betwijfel - dat de Evangelieverkondiging alleen ontwikkeling van den tekst eener geschreven Goddelijke openbaring is. Anders ligt er iets in zijn gezegde, dat inderdaad behartiging verdient. Immers, men neemt een tekst uit den Bijbel, hetzij een dadelijke uitspraak van het godsdienstig bewustzijn, hetzij een (òf parabolisch, òf legendarisch, òf historisch) verhaal als drager van een godsdienstige gedachte, en bij dien tekst bepalen wij ons juist om zijn godsdienstigen inhoud. Nu neme de prediker dien inhoud in zijn geheel met al zijn bijzondere deelen te zamen, of hij leze niets meer als zijn tekst af dan hetgeen hij behandelen wil. Als ik b.v. een prediker - ik geef slechts een voorbeeld - hoor aflezen het verhaal van de voetwassching volgens Joh. XIII: 1-17, en

[p. 681]

hij spreekt dan in het algemeen over ‘de dienende liefde’, zonder daarbij acht te slaan op het overschoone woord in vs. 10: ‘Die gewasschen is, heeft niet vannoode dan de voeten te wasschen, maar is geheel rein,’ dan mag ik misschien vele gaven in dien prediker te bewonderen vinden - stem, gebaar, stijl, voordracht - maar nog niet het talent, om een fikschen blik op den tekst in zijn geheel te slaan. Dan heeft hij onder het voorlezen van zijn tekst ten minste één godsdienstige gedachte in mij opgewekt, die hij onder zijn prediking onaangeroerd voorbijgaat, en hij laat mij in zoover onbevredigd naar huis keeren. Heeft nu prof. Muurling, in zijn aangehaald gezegde, iets dergelijks bedoeld als ik hier bedoel, dan spreekt het van zelf, dat ik het met hem eens ben. Anders heeft Jorissen gelijk, wanneer hij zegt: ‘Ons eigen geloof, het woord, de waarheid zooals God ze ons heeft geopenbaard, moet het recht en de bevoegdheid geven om van den kansel tot de luisterende schare iets te zeggen;’ jammer dat hij er niet terstond bijgevoegd heeft, wat er noodzakelijk bij behoort, en door hem eerst een bladzijde verder herinnerd wordt: ‘mits hetgeen wij zeggen bevonden worde, den geest van Christus te ademen.’ En zullen wij van dit laatste voor ons zelven verzekerd zijn, en zal de gemeente het op hare beurt kunnen beproeven, dan komt hier de Bijbel te pas, als de bron waaruit wij den geest van Christus het allereerst historisch leeren kennen en begrijpen. Daarom hebbe de prediker den Bijbel voor zich en hechte zijne prediking aan een Bijbeltekst vast: het is zulk een waardig symbool van den grondslag zijner prediking. Vóór de Hervorming heeft men in de Christelijke kerk soms uit geheel andere boeken gepredikt, en naar aanleiding van geheel andere schrijvers, dan die tot den Bijbel behooren of er mee in betrekking staan. Bayle zegt, in zijn bekend dictionnaire, op het artikel Aristote: ‘ergens gelezen te hebben, dat er, vóór de reformatie, in Duitschland kerken zijn geweest, waarin men elken Zondag het volk voorlas uit de zedeleer van Aristoteles, in plaats van het Evangelie;’ terwijl hij er in een noot bijvoegt: ‘Je cite mon auteur: c'est Mr. Spanheim le père, dans la Harangue séculaire, qu'il prononça à Genève, l'an 1635. Si l'on me demande un autre témoin, et qu'on veuille se contenter de Magirus, je le produirai. Un moine de Tubinge, dit il, au lieu de précher, lisait un livre de la Morale d' Aristote.’ De Hervorming heeft aan deze Middeleeuwsche preekmanier voorgoed een einde gemaakt, en te recht. Want al deed zij, hoewel onbewust, verkeerd met den stralenkrans der Goddelijke onfeilbaarheid, aan den Paus ontnomen, aan den Bijbel op te zetten, toch is de Bijbel het handboek van den godsdienst bij uitnemendheid, en daarom het boek met welks godsdienstigen inhoud wij, predikers, in elk geval onze prediking hebben te verbinden.

De ‘toespraken’ van Jorissen geven nog wel stof tot bijzondere aanmerkingen, soms door een min gelukkige uitdrukking, bijv. blz. 187, dat Jezus ‘zich in het verkeer met zijn Vader dompelde,’

[p. 682]

elders door min gelukkige opvatting van den tekst, bijv. N. III, Matth. XI:2-6, waar Jezus niet van zijn taak spreekt, maar van het herkenningsteeken zijner Christuswaarde. Maar tot zulke aanmerkingen gevoel ik weinig lust, als meer of min nietig tegenover het uitnemende geheel. - Jorissen doet zich hier kennen als een prediker, dien we veilig onder de besten zijner geestverwanten mogen rangschikken.

Dr. W. Scheffer.