De Tijdspiegel. Jaargang 20

Een schoolboek, waarvan de tweede druk een verbeterde zij.

De huishouding der maatschappij; een leesboek voor de volksschool. Door J.F. Jansen, Hoofd-onderwijzer te Harlingen. Te Groningen, bij F. Folkers, 1862.

Kondigen wij het boekje, welks titel wij hierboven afschreven, aan, wij doen dat met ingenomenheid, maar niet met overgroote ingenomenheid. 't Geen ons belet dat met overgroote ingenomenheid te doen is minder eene en andere hier en daar voorkomende min juiste voorstelling van staathuishoudkundige waarheden, dan wel de geheel onwaarachtige voorstelling, welke de Schrijver heeft en geeft van de huishouding der maatschappij; en van de staathuishoudkunde.

Volgens den titel ontvangen wij hier eene beschrijving van de huishouding der maatschappij; maar tot die huishouding, even als tot iedere andere menschelijke huishouding, behooren toch zeker de middelen uit welke die huishouding is zaamgesteld, de staten, regeringen, constitutiën, en evenzeer als de stoffelijke rijkdom, de onstoffelijke en geestelijke goederen. Van dat alles vinden wij hier niets. En zoo ligt loopt de jeugd gevaar de maatschappij uit een geheel stoffelijk oogpunt te leeren beschouwen, wanneer haar 'tgeen met stoffelijken arbeid en rijkdom in naauwer verband staat als alleen tot de zamenleving in betrekking staande geschetst wordt.

Volgens de voorrede ontvangen wij hier eene staathuishoudkunde, d.i. dan zeker een leesboekje over de wetenschap der staathuishoudkunde. Maar om zóo naar waarheid genoemd te mogen worden, zou hier een en ander behandeld moeten zijn dat met diep stilzwijgen voorbij gegaan wordt. Zoo misten wij een hoofdstuk over de consumtie, een

[p. 404]

onderwerp dat met de rijkdomvorming in zulk een naauw verband staat en welks behandeling voor de jeugd zoo nuttig zou kunnen zijn.

Toch heeft dit boekje, waardoor het zich aanbeveelt. Het is het eerste in onze taal voor schoolgebruik ingerigt. Bovendien stelt het waarheden voor en ontwikkelt ze, in welke menig eerzaam burger en verlicht buitenman nog geen inzigt heeft, zoodat het ook zulken te stade kan komen, waartoe de geringe prijs van f 0,25 zeer kan medewerken.

Wie hier nieuwe inzigten, beter en ordelijker behandeling, dan der staathuishoudkunde doorgaans te beurt valt, zoeken mogt, zou meer verwachten dan billijk is. Maar anders kan niet ontkend worden dat de bepalingen, voorstellingen over het algemeen zóó zijn, als men ze in de beste handboeken vindt.

Enkele opmerkingen die den Schrijver bij een eventuëlen herdruk of anders den onderwijzer, die dit boekje in zijne school mogt willen gebruiken, mogelijk te stade kunnen komen, laten wij hieronder volgen.

De staathuishoudkundigen zijn gewoon de leden der maatschappij die den stoffelijken rijkdom voortbrengen te onderscheiden in drieën, den geleerde, den ondernemer, den werkman, ofschoon zij echter erkennen, dat deze drie betrekkingen in één en denzelfden persoon vereenigd kunnen zijn. De chemicus wijst aan, welke verbindingen zekere stoffen moeten aangaan om eene verlangde uitwerking te hebben, de ondernemer bouwt eene fabriek, koopt grondstoffen aan, en de werklieden dienen den ondernemer in het ten uitvoer brengen van zijne plannen. De geneesheer is als geneeskundige, geleerde, vestigt zich als ondernemer ter genezing van ziekten en is als voorschrijver of menger van artsenijen werkman.

Van die onderscheiding nu, wier waarde wij weinig genegen zijn op te vijzelen, draagt de Hr. Jansen, naar ons dunkt, geene volledige of juiste kennis. Hij onderscheidt in de maatschappij twee groote klassen, waarvan de eene zich met de wetenschappen bezig houdt, en de andere de wetenschappen uitoefent of toepast. Maar houden zij, die de wetenschappen uitoefenen en toepassen, zich daarmede dan niet bezig? En is de Schrijver aan den anderen kant niet wat al te gereed in het toekennen van wetenschap, wanneer hij zulken, die zorgen dat de ruwe of bewerkte stoffen of voorwerpen meer algemeen verkrijgbaar worden, toepassers of uitoefenaren van wetenschap noemt? Of wie zal den jongen die u op den spoorweg couranten of lucifers aanbiedt, toepasser, uitoefenaar van wetenschap noemen? - De Schrijver onderscheidt in de maatschappij twee groote klassen, hen, die zich bezig houden met de wetenschappen, en hen die haar uitoefenen of toepassen. Maar daarna spreekt hij nog van eene op zich zelf staande klasse, die der kunstenaars, en vervolgens ook van nog andere wetenschappelijke menschen, den staatsman, den regtsgeleerde, den geneesheer, den godsdienstleeraar. Wij vragen: behooren de kunstenaar, de regtsgeleerde, de geneesheer enz. tot de geheele menschenmaatschappij? Is het antwoord bevestigend, dan bestaat die maatschappij ook uit méér dan twee grootere klassen. En voorts vragen wij ook nog: of de kunstenaar wel altijd zoo geheel op zich zelf staat, of hij niet dikwijls gerekend moet worden te behooren tot de klassen, die den stoffelijken rijkdom voortbrengen?

[p. 405]

Bekend is 't hoe de patroonteekenaars meermalen zich een zeer ruim en fatsoenlijk bestaan verwerven, hoe de Fransche patroonteekenaars oorzaak zijn dat de Fransche industrie 't in menig opzigt de Engelsche afwint.

In ditzelfde hoofdstuk onderscheid van arbeid, doet de Schrijver, die verzamel- en landbouw-nijverheid als ééne klasse uitmakende voorstelt, de verzamelaars, zoo als jagers, visschers, mijnwerkers, in plaats van ze eerst te noemen, volgen op de landbouwnijveren, 'tgeen min ordelijk is; terwijl het ook wel niet strekt tot bevordering van eene duidelijke voorstelling van 'tgeen de landbouwnijveren zijn, wanneer hij hen beschrijft als behoorende tot die menschen welke de voortbrengselen der natuur verzamelen en de materialen leveren. De landbouwnijverheid, zoo als die doorgaans gedreven wordt en volgens de zienswijze welke de Schrijver zelf volgt, doet toch nog iets meer dan verzamelen.

Wanneer de Schrijver in het Hoofdstuk over het fabriekwezen in Engeland als een wezenlijk bezwaar, dat de arbeid der stoomwerktuigen oplevert, dìt vermeldt, dat er soms veel meer goederen aanwezig zijn dan er gevraagd worden en dan laat volgen: ‘doch, wèl beschouwd is dit bezwaar daarvan een gevolg dat de vooruitgang der beschaving in de verschillende deelen der aarde op verre na geen gelijken tred houdt’, dan is met die opheldering het bezwaar nog niet opgeheven; dan blijft het regt bestaan om te vragen: of iets, waarop zulk een bezwaar drukt, zoolang het zóó blijft als het is, wel zoo hoog geroemd mag worden als het doorgaans wordt. Bovendien bedriegt men zich als men zich zelven wijs wil maken, dat zoodra in andere deelen d.i. streken der aarde de beschaving zal doorgedrongen zijn en dus van alle zijden vragers naar Europeesch fabriekaat zullen opstaan, daardoor dan dit bezwaar zal opgeheven worden. Hoe meer vragers, des te meer crisen, des te algemeener en grooter ellende. Vermeerdert het aantal vragers, ook de fabrieknijverheid zal zich uitbreiden, en zal ter wille van haar groot vast kapitaal fabriceren en blijven fabriceren, al is 't dat zij soms met verlies moet arbeiden, tot dat de markt weder overvoerd is.

‘Een oogenschijnlijk onheil brengt dikwijls grooten zegen in de gevolgen voort.’ Wij stemmen dit, juist wegens het hier beperkend woordje dikwijls, gaarne toe, maar meenen anders dat het hier ter bevestiging van die waarheid bijgebragte voorbeeld niet zoo bijzonder passend is. Wij althans zien nog niet in - ondervinden doen wij 't ook nog niet - dat de Americaansche oorlog gunstig werkt of werken zal op de katoenproductie, en zoo zij dit al moge gaan doen, ligt dat de schade aan eene andere zijde eens zoo groot wordt. Dat Frankrijk de katoenteelt in Algerië met alle kracht bevordert, zij zoo, maar geschiedt dit met goed gevolg? Wegen de vruchten tegen de kosten op? Kon wat men daaraan, aan grond, kapitaal, arbeid te koste legt, niet voordeeliger besteed worden? En mogen elders klimaat en grond even gewenscht voor dien bouw zijn als die van Noord-America's Zuidelijke staten, wégen zal vooreerst toch nog wel blijven dat de kosten van vervoer, nu bij den hoogen prijs der katoen ligt te vinden, vrij wat hooger worden dan zij vroeger waren.

Het hoofdstuk Handel had eigenlijk ten opschrift moeten hebben: Ruiling. Deze beide toch zijn niet één en hetzelfde. De handel dient de ruiling.

[p. 406]

‘Als men belastingwetten, die den prijs der eerste levensbehoeften drukken, opheft, wordt de volkswelvaart vermeerderd, want voor hetgeen minder aan belasting wordt betaald, kan de man uit de volksklasse, weêr meer brood, vleesch, brandstof of kleeding koopen, of hij kan zich daarvoor iets anders aanschaffen, dat hij vroeger niet kon bekomen.’ Ik heb altijd gedacht, dat als de prijs van iets gedrukt werd, men zich dat gemakkelijker kan aanschaffen, dat dus, zoo belastingwetten den prijs der eerste levensbehoeften mogten drukken, de opheffing van die wetten, uit het oogpunt van aankoop, voor den man uit de volksklasse niet gewenscht kon zijn. Maar hetgeen waarop ik hier vooral als iets verkeerds de aandacht vestige is dit, dat uit het kúnnen het zúllen wordt afgeleid. Zeker, wat de mindere man minder aan belasting betaalt kàn hij aan brood enz. besteden. Maar of hij 't doen zal, of de Hollander het doen zal, is eene andere vraag. Hij kan wat hij zoo uitwint ook besteden aan sterken drank. Waar blijft dan uw meerdere welvaart? Hij kan het besteden om zonen en dochteren over te winnen, dus om het aantal monden te vermeerderen, dus ook, om de algemeene ellende te vermeerderen. Waar blijft dan uw volkswelvaart? En niet alleen dat zij, als die gansch niet ongebeurlijke dingen plaats hebben, achterblijft, maar zij zal ook den middenstand verlaten. Wanneer gij de geringeren ontheft, en de belasting noodig is, dan moet gij die overbrengen op de middelen hoogere standen. Zoo zal de burgerman wat vroeger 25 of 50 of 100 geringeren, in zeer kleine bijdragen opbrengen moesten, nu alleen, voor zijn eigen persoon aan belasting betalen. En moge hij dit al kunnen doen, kunnen doen, zonder zich te zeer te bekrimpen, gij zult hem beletten over te leggen, te kapitaliseren, en wie het kapitaliseren belet, - grooter bestrijder van welvaart en volkswelvaart is er wel niet. Neen, een ieder betale zooveel mogelijk zijn aandeel ter bestrijding van de kosten die de Staat ook om zijnentwille maakt, en zoolang de regering geen middel of weg heeft om ieder te verpligten dat hij dit van zelf doe, heffe men de belastingen op de eerste levensbehoeften, die allen treffen, en nog dit goede gevolg hebben dat zij eene te snelle toeneming der bevolking beletten, niet op.

Even als tegen de zoo even aangehaalde woorden hebben wij ook tegen deze bezwaar: ‘omdat armoede eigenlijk niets anders is dan gebrek aan het noodige levensonderhoud, zal eene vermeerdering van de middelen van bestaan noodwendig de armoede doen verminderen.’ Het zàl verandere men ook hier in kàn, want opdat de vermeerdering van bestaansmiddelen de armoede in der daad doe verminderen, daartoe is noodig vooreerst, dat het aantal vragers naar bestaansmiddelen niet toeneme en dus ook meer of minder die bestaansmiddelen aan de behoeftigen ten deele vallen, d.i. dat de verdeeling van den rijkdom plaats hebbe op eene gewenschte wijze.....

Maar wij zouden ons misschien aan onbillijkheid schuldig maken, zoo wij voortgingen met te twisten over beweringen, die geacht kunnen worden overgenomen te zijn van bekende en van beroemde staathuishoudkundigen. Wij eindigen dus, maar met eene aanmerking die den Hr. Jansen zelven betreft. Zij is deze, dat zijn stijl en taal hier en daar nog wel eens iets te wenschen overlaten,

[p. 407]

en soms zóó zijn, dat zij iemand in de verzoeking brengen zouden om te gelooven, dat der Hollandsche jeugd hier iets van vreemden bodem overgebragts aangeboden wordt.