De Tijdspiegel. Jaargang 20

Eene derde editie van een oorspronkelijken Nederlandschen roman.

Hermine. Door Elise. Met een voorwoord van Dr. G.D.J. Schotel. Derde druk. Te Arnhem bij D.A. Thieme, 1863. 2 Deelen (No. 37 en 38 der Guldens-Editie).

Eene tweede en derde, soms zelfs eene vierde ja vijfde uitgaaf van een oorspronkelijken Roman, voorheen in ons vaderland eene zeldzaamheid, zoo niet iets ongehoords, mogen onder de gunstige teekenen van onzen tijd worden geteld. Onze uitgevers beginnen het belang te begrijpen van zich zelven, het lezende publiek en de schrijvers; zij houden zich niet meer aan de ééne, dure, conventionele Octavo-editie. Och, dat zij die onhebbelijke groote en zware boeken, voor betrekkelijk zoo ligte lectuur, voor goed wilden afschaffen!.... In eene kleine dameshand past een klein boekformaat; en van Nooten had gelijk, toen hij Elise's Hermine, spoedig na hare eerste verschijning, ten tweeden male en wel in prachtbandjes uitgaf. Thieme doet dit thans voor de derde maal in zijne prettige Guldens-Editie; en ik haast mij, op verzoek van de Redactie van de Tijdspiegel, dit aan te kondigen.

Dat dit boek in betrekkelijk korten tijd drie oplagen beleeft, terwijl de schrijfster nog steeds onze letterkunde met nieuwe pennevruchten van hare hand verrijkt, mag als een sprekend bewijs worden aangemerkt voor de goede opname door het groote lezende publiek; en tot waardeering van een zoo zeer in den smaak van dat publiek vallenden Roman weet ik niets beters te doen, dan op te geven welke hiervan, naar mijn inzien,

[p. 284]

de oorzaken moeten zijn. In Hermine zelve, of liever in het boek, dat zoo genoemd wordt, moet toch, dunkt mij, naar de reden gezocht worden, waarom het zulk een grooten opgang heeft gemaakt. Ik wil daarom hiervan het een en ander aangeven, dat voor ieder, die met Hermine nog niet bekend is en dit Nommer van de Tijdspiegel in de hand neemt, tevens dienen kan tot aanwijzing wat de Roman behelst. Eene eigenlijke beoordeeling van een zoo dikwijls reeds besproken en in tijdschriften behandeld werk, als het voor de derde maal wordt aangekondigd, is ook overbodig.

Als eerste reden, waarom het groote pukliek Elise's Hermine bij herhaling zoo gunstig ontving, komt, dunkt mij, in aanmerking, dat het een Roman is, waarin voor het romantische goed gezorgd werd. Een op een sterfbed geopenbaard geheim, zamengeweven uit winzucht, onderkruiping, woeker, misdaad en zelfmoord, dat op het geweten brandt van hem, die er de aanleiding toe gaf; de onschuldige slagtoffers van het een en ander tot elkander gebragt, opdat uitkome, ‘hoe het door menschen gedachte kwade door God ten goede wordt bestuurd’; een schurkachtige knecht, die het ongeluk van den beroofden zoon des zelfmoordenaars voltooit; Italiaansche wraakgierigheid, niet te overwinnen al is de Roomsch Katholiek tot het ware (modern orthodoxe) Christendom bekeerd; een onder de matras van een gestorvene gevonden kistje met belangrijke familiepapieren; en behalve dit alles andere scènes vol hartstogt, wild en woest, akelig en tragisch voor de dupe van een schijnheiligen boef - - o meer dan genoeg voor de verbeelding van het groote aantal gewone romanlezers!....

Wat in de tweede plaats den grooten opgang van Hermine begrijpelijk maakt is - de stijl! Eere, wie eere toekomt! In verband met den geheelen vorm is Elise's taal, zoo als Dr. Schotel teregt aanmerkt, ‘niet waterachtig, gelijk die der meeste zedelijke’ (en vaak onzedelijke) ‘romans, maar krachtig, kernachtig, mannelijk.’ Menige boeijende beschrijving, die aanschouwelijk maakt wat de Schrijfster met het oog der verbeelding zag; menige schoone bladzijde, waarop de treffendste gedachten in uitgezochte woorden, opgesierd door allerlei beeldspraak, worden ontwikkeld; menige dichterlijke ontboezeming, waarbij de stijl zich tot poëtisch proza verheft, - en soms regt behaaglijk op stelten loopt!.... Waarlijk! Wie zoo de pen weet te voeren moet veel lezers vinden en tal van bewonderaars!

In ons landje zou echter de keurigste noch de schitterendste stijl voldoende zijn, om een boek aan het algemeen te doen behagen. Neen, ‘wij zijn eene godsdienstige natie’, zegt de een; en de ander vertolkt dit in ‘eene theologische natie.’ Schrijf daarom stichtelijk, theologizeer veel, en men zal u lezen, ook al ware uw stijl ‘waterachtig.’ Welnu in Elise's boek wordt veel, zeer veel getheologizeerd; zelfs eene theologische questie - namelijk: wat de zondeschuld niet slechts vergeeft maar uitdelgt, maar vernietigt; - wordt hier uitgemaakt, en wel door aan te toonen, hoe God ten zegen doet worden in stede van kwaad, wat de misdadiger aan anderen berokkend heeft.... Die zegen is een geestelijke zegen; en daar ‘eene schets te geven van enkele godsdienstrigtingen onzer dagen’ - ‘zielsziekten’, door de Schrijfster genoemd - onder de hoofdbedoelingen behoort van dezen Tendenz-roman, zoo heeft het geheele boek eene zeer godsdienstige kleur.

[p. 285]

Een groot deel van zijn opgang schrijf ik daarom in de derde plaats aan deze theologische of godsdienstige strekking toe, en misschien evenveel in de vierde plaats hieraan, dat er in Hermine veel gepreekt wordt. Het groote publiek houdt veel van preken-lezen en preken- hooren; en Elise voldoet ruimschoots aan dezen smaak. Niet alleen preken de in haar boek optredende personen, ieder op zijne beurt, waarbij zij zich in den regel van bijbeltaal (liefst Oud-Testamentische) bedienen; maar de Schrijfster mengt ook gedurig preekjes op hare eigen hand er tusschen in; zij maakt het denken den lezer gemakkelijk, door hem de toepassing van het gelezene met zoo vele woorden er bij te geven; anders gezegd: zij grijpt iedere gelegenheid aan tot eene godsdienstige vermaning of zedekundige les - - regt stichtelijk!

Geheel in den geest van het groote publiek - en daarom zeker eene vijfde aanbeveling van haar boek - is, wat Elise zelve aan het einde heeft gezegd: ‘Ik heb geene poging gedaan op uwe lachspieren.’ Dit kwam ook niet te pas bij eene wereldbeschouwing, als die hier ten grondslag ligt, noch bij ‘al de moeite en smart van het ondermaansche’, die geschilderd worden. De Genestet toonde zijne menschen te kennen, toen hij schreef:

Wee u, zoo ge in taal of toon

Aardig wordt bevonden!

Geestigheid heet spotterny
Ongodisme, kettery; enz.

Ook Elise kende het publiek; en, dat zij het volstrekt niet verveeld heeft met verliefde praat, noem ik als eene zesde reden, waarom men haar eersteling zoo hoog heeft geschat. ‘Men’ is oververzadigd van Romans, waarin de liefde, als hartstogt opgevat, de hoofdrol speelt. Elise begreep dit; en hare personen blijven onder hunne verliefdheid dood bedaard, zeer rationeel, ter naauwernood kan men het aan hen merken. Een oogenblik mag men meenen, dat Gideon een echte premier amoureux worden en op het lot van Hermine invloed uitoefenen zal; gij ziet spoedig dat gij mis hebt. Hij vat eventjes vuur; maar het gaat spoedig weder uit, niet juist als een nachtkaars, maar als een voetzoeker of zwermer; trouwens ein Schwärmer is ook de geheele jonge mensch, een godsdienstige dweeper, gelukkig van de meest onschadelijke soort. Ik vond het een meesterlijken greep van de Schrijfster, hem als zendeling naar de Dajakkers te sturen; daar zal hij wel een beetje bekoeld zijn....

Wat eindelijk wel het meest zal hebben toegebragt aan de verheffing van Hermine tot den rang van die boeken, die waarde behouden tot lang na hun eerste verschijnen, is, naar mijn oordeel, de hoogst voortreffelijke wijze, waarop Elise juist dien Gideon geschilderd en in het geheel de treurige werking met hare gevolgen van godsdienstige dweepzucht en geestdrijverij voorgesteld heeft. Ik acht dit eene groote verdienste; en om deze reden alleen zoude Hermine reeds verdienen gelezen en herlezen te worden. Ik raad hierom die lezing ten dringendste ieder aan, die belang stelt in de godsdienstige woelingen onzer dagen. Maar in weerwil hiervan mag ik mijn spijt niet ontveinzen, dat de begaafde Schrijfster bij deze derde uitgaaf niet gedacht schijnt te hebben aan tal van lezers, die in smaak eenigzins met het groote publiek verschillen, en aan schrijfsters en schrijvers hooger eischen doen dan de gewone romanlezers.

[p. 286]

Wat zij voor 13 à 14 jaren schreef had zij thans wel eens mogen nazien, om veel gemaniereerds te verbeteren, maar vooral, om wat zij ware godsdienst noemt in hare kracht beter te doen uitkomen. Zij zal toch wel zelve, evenzeer als in de kunst van schrijven, in godsdienstig-, bepaald theologisch-denken zijn vooruitgegaan. Het zou beleedigend zijn ook maar te onderstellen, dat zij bijv. het onderscheid tusschen godsdienstig geloof (la foi) en het voor waarheid houden van geloofsbegrippen (la croyance) thans niet beter zoude kennen, dan toen zij hare Hermine schreef, waarin het een en ander onophoudelijk met elkander verward wordt. Zij, die met haar werk geen ander doel beoogde, dan het eerste te bevorderen, en toonde zoo goed te beseffen wat het ware geloof eigenlijk is, zij zoude zeker daar, waar het aannemen van eenige stellingen er mede gelijk gesteld wordt, dit thans hebben verbeterd, als zij zelve haar vroeger arbeid gerevideerd had. Haar boek zoude hierdoor veel gewonnen hebben en stellig meer ingang vinden bij hen, die nu eenmaal niet meer de godsdienst van het al of niet gelooven aan zekere theologische waarheden kunnen afhankelijk stellen. Het ware Christendom, dat Elise in haar boek voorstaat: de godsdienst der liefde, die het hart reinigt, het leven heiligt en den mensch tot zijne bestemming geleidt; het ware Christendom spreekt de taal van orthodoxen en liberalen - moderne orthodoxen en moderne liberalen zoowel als antique -, in onze dagen spreekt het, als het welgemeend, diep in het hart werkzaam is en den ganschen mensch met God vereenigt, ook de taal der negentiende eeuw; en heeft het woord ‘Onze Vader die in de Hemelen zijt!’ het burgerregt in ons negentiende-eeuwsch spraakgebruik, Elise zal het dan nu ook wel met mij eens zijn, dat een tegenwoordige Herder, die avondmaal heeft gevierd met zijne Gemeente, in zijn dankgebed liever van dit woord, dan van ‘Heer der legerscharen’ zich zoude bedienen...

Misschien heeft piëteit voor haar eersteling de hand van zulk eene revisie afgehouden; en dit zouden wij eenigzins - hoewel niet ten volle - kunnen plaatsen; maar ik herhaal, het spijt mij, omdat ik Hermine op nieuw in veler handen wensch. De onderwerpen, die men hier behandeld vindt, mogen nog wel dagelijks besproken en het ware Christendom, door het in zijne heerlijke uitwerking voor te stellen, aangeprezen worden; terwijl het nog volstrekt niet overtollig is te waarschuwen voor alle orthodoxisme - en een heelen boel-Ismen meer die men nog onophoudelijk met de godsdienst van Jezus verwart of op ééne lijn plaatst.... Maar ik mag niet meer ruimte, voor deze aankondiging vergen. Ik eindig met den dubbelen wensch, dat deze 3^de editie spoedig op nieuw uitverkocht worde, en dat, als Hermine eene vierde uitgaaf beleeft, het der gevierde Schrijfster behagen moge den raad van haar vriend Dr. Schotel op te volgen: ‘hier het snoeimes toe te passen, ginds nog wat uit te werken, nu een tintje te leggen, dan de kleuren wat te verzachten’; waarbij ik als den mijne voeg, dat zij daarbij gebruik make van hare steeds toenemende theologische kennis ja, maar vooral van de ervaring in het leven des geloofs, welke zij zelve, zoo als ieder zelfdenker en waarachtig Christen, dagelijks meer opdoet.

Kampen, Junij 1863.

J. Hoek.