De Tijdspiegel. Jaargang 20

Een kastijder! Moet hij ook zelf wat hebben?

Waarom? door Quos Ego. Tiel, wed. D.R. van Wermeskerken, 1863.

De vragende titel is raadselachtig genoeg, en met dien pseudonym klinkt hij ietwat pretentieus ook. Die is ontleend aan den Zeegod, die, om de woorden te bezigen van Focquenbrock, toen hij zich aan Virgilius bezondigde.... ‘niet is gewend te spreken, dan wen zijn drietand raken mag.’ - En het dreigende woord werd niet zachter, bij die motto's aan den psalmist en Da Costa ontleend. Wij vroegen daarbij: wie zal dat; ‘Ik zal de boozen uwe wegen leeren, en de goddeloozen zullen zich tot u bekeeren,’ gelden? - Wij vroegen bij die regelen van Da Costa: zal de auteur zich vrij van - of behebt met het euvel toonen, dat Bilderdijk en velen uit zijne school aankleefde, die over spot en hoon klaagden, terwijl zij deze in ruimte overhadden voor hunne tegenpartij? Zij schenen het smalen en schelden te beschouwen als een privilegie, dat hun en hun alleen toekwam. - Nu mogt het berkenrijs te weeken worden gelegd; het was, op een enkelen Seitenhieb na tegen de mannen der moderne of ook maar liberaler zienswijs, op anderen gemunt. En daarop slaat de Schrijver à la Neptunus, wel wat woest en blind, doch ook weder niet à la Neptunus, niet zoo forsch en krachtig los, als de dichter dit Jupiters broeder laat doen tegen de hemelbestormers.

Het ‘waarom?’ geldt meer de duistere wegen, welke God met de menschen houdt, als Hij der boozen plannen een tijdlang laat gelukken, - waarop (D. II, bl. 128) het antwoord volgt: - ‘God

[p. 130]

laat toe, dat de uitstekendsten zijner getrouwen door de wereld (?) bedrogen worden, opdat de mensch, hoezeer ook toegerust met groote gaven des geestes, zich zoude wachten van ooit te vertrouwen op eigen kracht en op het dwaallicht (?) zijner rede. Wie op den mensch bouwt, van hem zijn geluk verwacht, zal teleurgesteld worden; wie buiten God de wijsheid zoekt valt in de duisternis; wie zich hoovaardig tegen den hemel verheft, zal tot in het diepste der hel nedergestooten worden.’

Dat daarin, bij het goede wat er is gezegd, nog al eenige confusie heerscht, is onzes bedunkens duidelijk genoeg, hoezeer de bedoeling van den Schrijver zich daaruit laat raden. Wij betwijfelen zeer, of het antwoord in eenigen roman is te geven, zij ook hetgeen hij daar zegt tel quel het patroon geweest, waarnaar hij dien knipte. - De oplossing van het groote wereldraadsel is niet zoo gemakkelijk te geven. Wij mogen enkele regelen vinden, hier en daar ontdekke de waarnemer verband tusschen de verschijnselen, en het woord van Herder: ‘Ein jeder Mensch hat sein eigenes Schicksal, weil jeder seine Art zu sein und handeln hat, worde velerwege bevestigd; - het gaat ons met de verklaring van het wereldbestuur als met de weêrvoorspellingen. Wij zijn er, mogen wij ook sommige opmerkingen maken, waarlijk nog niet achter.

Het lag in den aard der zaak, dat de Schrijver met zulke ideën van het godsbestuur gevaar liep om eene oudjoodsche vroomheid voet en voedsel te geven, waarbij men naar de wijze van Jakob ietwat met God marchandeert [Gen. XXVIII, 20]. Zijn religieuse vergeldingstheorie leidt hem dan ook nog al eens op het zedelijk dwaalspoor. Zoo b.v. waar hij Van Welshoven en Van Noort beiden in den gelukkigen loop en afloop van eene zaak eene proeve laat stellen en vinden van de waarheid van het christendom [D. II, bl. 44], - gelijk ook, waar hij [bl. 95] mevrouw Van Welshoven laat zeggen: - ‘wij zullen weldra zien, of de barones uit hare onregtmatige handelwijs de vruchten trekt, welke zij sints lang hoopte,’ en wij straks daarna van haar hooren: ‘de Almagtige, die tallooze middelen bezit om alle dingen op wonderbare wijze te ordenen, zal voor het goede belooning, voor het kwade gestrenge straf geven.’ - De roman moge het voertuig kunnen wezen voor gronden in den strijd om en voor de waarheid; met het romantische slaat men zijne partij niet. Dan wordt de argumentatie hier veeleer zwakkelijk gevoerd, zoodat de Dageraadsmannen, bij des Schrijvers invectiven tegen de hoogmoedige Rede, al ligt zullen zeggen, dat Quos-ego, met zijn zelfvertrouwen, hoogmoed zónder rede verraadt.

Wat het boek als roman aangaat, heerscht er leven althans woeling genoeg in. Quos e.z.v. werpt en werkt de standen zoo door elkander, dat wij gelooven, dat er bezwaarlijk een voorbeeld in het werkelijk leven van aan te wijzen zal zijn. - Men zal in Van Welshoven, van het anachronisme afgezien, dat een Nederlander in onze dagen zulk een diplomaat wezen en in de diplomatie zulk een rol spelen zou [men denke aan Von Gagern], naauwelijks iemand van den gewonen stempel ontdekken. Geeu zijner woorden verraadt het eminente hoofd. - Er zijn overigens personen en incidenten te over, zoodat men bijna onzeker is, wien men als de hoofdfiguur heeft aan te wijzen.

[p. 131]

Bont is de afwisseling tot dwarrelens toe, hoewel de Schrijver de draden meestal tamelijk wel uit elkander houdt. Het meest op den voorgrond treedt Adolf van Noort, de zoon van eenvoudige lieden in Noord-Brabant, die naar Amsterdam gaat om er fortuin te zoeken, en die daarin onverhoopt goed slaagt, al is het langs den wat zeer buitengewonen weg, dat hij door een aanzienlijk heer wordt op- en aangenomen, en wel om zijne vrijgeesterij. Niettegenstaande hij deze als beroemd schrijver voorstaat, kunnen wij niet anders zeggen, dan dat Adolfs ongeloof even weinig diep bij hem zit, als later zijn geloof, al laat de auteur hem aan het eerste met zekere hardnekkigheid vasthouden, bij het sterfbed zelfs van zijn tot inkeer gekomen weldoener, waar Adolf eene hoogheid en ongevoeligheid verraadt, die ons weêrzin inboezemt, en die het tamelijk onwaarschijnlijk maakt, dat hij later een waardig vriend en echtgenoot van Leonora van Welshoven wordt, al is hij op zijne wijze eerlijk wat zijne godsdienstige overtuiging betreft. - De Schrijver stelt het geloof niet in zucht naar, in ijver voor de waarheid, het goede en heilige; maar in het omhelzen van sommige begrippen. Hier en daar is in de schets van Adolfs karakter, in enkele toestanden waarin hij verkeert, een goede greep. En dat niet het minst, waar ijdele trots hem vervoert, om zijnen vader schier te verloochenen. Wij zien hem daar den braven grijze als op het hart trappen, en het is ons wèl, als wij Adolf daarvan tot inkeer zien komen, al is het in een droom, dien wij wat minder overspannen wenschten; als wij hem dat zien boeten in het leven, door uitstel van datgene, wat zijn geluk kon stichten, zijn hart goed doen moest. Wij hadden nu verwacht Adolf niet enkel van zijn ongeloof te zien terugkomen; maar zouden gaarne de betere indrukken hebben ontleed gezien en in hunne ontwikkeling gadegeslagen. Wij hadden den jongen man willen bespieden, hoe hij tot inzigt kwam van de laagte waartoe hij gevaar liep te zinken, hoe hij het onhoudbare, onmenschelijke van zijn stelsel der zelfverheffing inzag, hoe hij tot een: ‘ik heb gezondigd tegen den hemel en tegen u’ werd bewogen. Wij hadden hem zijnen strijd willen zien strijden, zijn beter Ik de overwinning behalen. Wij herinneren ons niet een enkelen flink uitgewerkten grond tegen de materialistische wereldbeschouwing, of voor eene meer geloovige opvatting der dingen te hebben ontmoet. Wij zagen te naauwernood een verhelderend straaltje van vernuft. Nu heeft en houdt het er veel van, alsof hij bekeerd wordt tot - Leonora, alsof hij de vroomheid aanvaardt, omdat zij voordeelig is, en wijl de omstandigheden er hem toe bragten. Wij hadden dit te eerder anders verwacht, omdat hij moet doorgaan voor iemand van geestesgaven en energie. - Zijn beide vrienden zijn jonge lieden van een vrij gewonen stempel, die niet veel beters te zeggen hebben noch weten te doen, dan men alle dagen kan ontmoeten. Zij doen zaken met weinig geschiktheid, praten na met weinig verstand, leven op hoogen voet en gaan op de flesch, hoewel zij nog boven en buiten verwachting worden gered. Om van zulke inderdaad weinig beteekenende jonge lieden te zeggen: ‘als zij zijn eenmaal Bayard, Turenne en Condé geweest’ - rekenen wij zoo hors de saison en hors de raison, dat wij zouden vermoeden, dat de Schrijver die namen pas gelezen

[p. 132]

en ze nu maar eens te pas gebragt had. En uit zulken zouden onze Ruiters, Trompen en de Witten zijn geworden!

De jeugdiger meisjes of vrouwen hebben de eene meer, de andere minder liefs, al hadden wij die paspoortachtige, dichterlijk gekleurde signalementen den Schrijver volgaarne geschonken. Het mundane leven heeft hij in haar goed geteekend. Dat zij beiden en Leonora met de drie heeren trouwen, is en règle. Toch houden zij zich in den dag der beproeving opperbest, zooveel beter dan men, vooral van de ijdele jaloersche Laura, zou hebben verwacht. Of het ‘qu'en tout avec soi-même il se montre d'accord’ van Boileau aangaande haar karakter in het oog is gehouden, laten wij daar. Anders is eenige inconsequentie in menschen niet inconsequent. In de schets dier dames en in hare gesprekken is hier en daar nog al wat crudes en overdrevens, b.v. als twee dames, gereed om naar een bal te gaan, uit het tal van heeren, dat zich steeds om haar verdrong, een twaalf-, zes- en drietal maken, en dit niet in en onder scherts, omdat de Schrijver laat vermoeden, dat zij, ieder voor zich, in het diepste geheim des harten, reeds een ééntal (!) hadden gevormd (waarom niet?). - Overdriving mag het heeten, als wij van Leonora van Welshoven lezen: - ‘Zij verrukte door het diepgrijpende schoon, dat de zuiverste onschuld, de innigste eenvoud ten toon kunnen spreiden. Indien bloemen en sterren hare eigendommelijke bevalligheden mogten zamenmengen, dan schoten beide nog te kort, om eene bekoorlijkheid uit te drukken, als die van Leonora van Welshoven.’ - 't Is anders kras genoeg. Onze oude professor plagt te vragen: - ‘Wat heeft mijnheer zich daarbij gedacht?’

Het karakter van de barones, met haar diabolische wraakzucht, hare intrigues, waarvoor zij zelfs een zoon opvoedt, en dit met zeer verwijderd uitzigt om hem als haar gewaagd werktuig te bezigen, is eer op Fransche dan op Hollandsche leest geschoeid. Volgens het retributiesysteem van den auteur gaat het dan ook haar daarnaar, en wel casueel en getroffen mag het heeten, dat zij een paar malen haar voornemen tot zelfmoord verijdeld ziet. - Is in haar het slechte, in mevrouw Van Welshoven is het edele en goede schier geoutreerd. Doch ook bij haar komt, per varios casus boontje om zijn loontje. Anders is in de schets van het karakter dier vrouw goeds, wat uit de ziel gegrepen mag heeten. Op bl. 63 van het tweede deel wordt juist gesproken over de eer, gelijk op bl. 261 goeds over het regte bidden in het midden wordt gebragt. Bij het herstel der zieke daar, en bij de beoordeeling daarvan door de omstanders, zou een ketterjager moderniteit kunnen zien heen schemeren. De geneesheer spreekt daar zeer verstandig.

Er zullen er wezen, die ‘Waarom’ prijzen en daarin behagen hebben. Het doet hun reeds goed, als zij slechts tegen den vijand zien optrekken. Dan vragen zij minder naar wapening en geoefendheid. Den uitslag.... bepalen zij.

Chon.