De Tijdspiegel. Jaargang 20

[p. 113]

Godgeleerdheid. - wijsbegeerte. - staatkunde. - opvoeding en onderwijs.

Een teeken des tijds, dat wedersproken zal worden.

Neêrlands kansel. Preekbundels. No. 1. Tiental leerredenen van Dr. L. Proes, predikant te Leeuwarden. Met photographisch portret. Te Arnhem, bij D.A. Thieme. 1862.

Wanneer het geschieden zal, dat uw zoon u, na afloop van dit kritische en kritieke tijdsgewricht op godsdienstig gebied, vragen zal: ‘hoe werd er toen door de verschillende hoofdrigtingen in onze Protestantsche Kerk gepreekt?’ zoo zult gij tot hem zeggen:....

Wat zult gij dan zeggen?

Ik voor mij - hier durf ik niet anders dan in mijn eigen naam spreken, hoewel het mij niet verwonderen zou dat mijne medearbeiders aan ‘Neêrlands kansel’ er ook zoo over denken - ik voor mij vond het een zeer gelukkig, uit den toestand des tijds gegrepen plan van den heer D.A. Thieme, om onder een algemeenen titel een reeks van bijzondere preekbundels uit te geven, door predikanten van verschillende rigting vervaardigd. Dat plan vond ik den uitgever van ‘de Tijdspiegel’ volkomen waardig. ‘Neêrlands kansel’ moet dienen tot een tijdspiegel, die vaksgewijze afkaatst wat tot antwoord dient op de bovengestelde vraag van een zoon aan zijn vader. Dat hier de heerschende hoofdrigtingen in onze Protestantsche Kerk - het verklaarde orthodoxisme kan zich naar mijn inzien niet meer onder de hoofdrigtingen doen gelden - vertegenwoordigd worden, blijkt duidelijk uit de namen der bekende medearbeiders; en dat ze goed vertegenwoordigd worden - mijzelven er nu buiten gerekend, om dit zeer natuurlijk aan het oordeel van anderen over te laten - blijkt wederom uit die namen, die in alphabetische volgorde aldus gerangschikt staan: Dr. E. Laurillard, predikant te Amsterdam; Dr. L.S.P. Meijboom, dito; Dr. A. Pierson, predidikant te Rotterdam; Dr. L. Proes, predikant te Leeuwarden; Alb. van Toorenenbergen, predikant te Groningen; H.L. Vinke, predikant te Rotterdam. Dat

[p. 114]

te midden dier namen ook de mijne voorkomt, kan niet anders dan mij tot groote eer verstrekken. Omdat ik mij, om genoemde reden, met het plan van den Uitgever geheel kon vereenigen, heb ik hem, op zijne uitnoodiging, ook een tiental preken van mijne hand toegezegd, zonder dat ik wist wie dat met mij zouden doen.

Zoo verschijnt ‘Neêrlands kansel’ als een teeken des tijds, als een teeken van het meer eigenaardige belang der dingen die in onzen tijd op onze kerkelijke kansels verkondigd worden: - maar een teeken dat wedersproken zal worden. Mij dunkt, dit geschiedt nu reeds hier en daar. Mij dunkt ik hoor reeds hier en daar fluisteren: ‘hoe kon de Uitgever op zulk een plan komen? Dat moet zeker mislukken; want de tijd der preken is voorbij. Wie leest ze nog?’ Van deze bedenking, waarvan ik durf zeggen, dat ze niet in mijne verbeelding bestaat, houden wij aanteekening, en vragen: ‘hoe komt het, dat de tijd der preken - dit zoo zijnde - voorbij is? Ligt dat ook aan de preken zelve, dat zij door het een en ander niet aan den heerschenden smaak des tijds beantwoorden; of aan het formaat, waarin zij worden uitgegeven, dat soms reeds weêrzin wekkend voor het oog kan zijn? ‘Wie leest nog preken?’ wordt er gezegd. Wij kunnen hier natuurlijk geen statistiek van prekenlezers geven: maar dit weten wij, dat er nog preken en preekbundels het licht zien, die grooten aftrek vinden, en daardoor bewijzen, dat er nog menschen genoeg zijn, die ze willen lezen. ‘Wie leest nog preken?’ - Wij vinden deze bedenking niet zeer doordacht. Lees gij ze niet, die zoo denkt en spreekt: maar moet er daarom voor goed een einde gemaakt worden aan den preekhandel, al is de vraag niet zoo groot meer als vroeger, en al wordt de markt van tijd tot tijd nog overvoerd? Zoo iemand in de volgende eeuw of later een geschiedenis der vaderlandsche predikkunde tot op zijn tijd zal willen schrijven, moet dan het laatste gedeelte der negentiende eeuw hem volstrekt in verlegenheid brengen, omdat er sedert dien tijd geen vaderlandsche preekliteratuur meer verschenen is? ‘Wie leest nog preken?....’ er is geen predikant, die niet, de een meer, de ander minder, zijn persoonlijken aanhang, zijn bijzondere vrienden en volgelingen heeft, en onder dezen zijn er altijd genoeg, die gaarne een preekbundel van hem bezitten, hetzij dan om der preken, hetzij om des prekers wil. Dat zal de heer Thieme ook wel ondervinden, bij zijne uitgave van ‘Neêrlands kansel’ - te meer, nu zulk een zamenhangende reeks van afzonderlijke (ook afzonderlijk verkrijgbare) preekbundels zich uitnemend aanbeveelt om eenmaal het antwoord te geven op de vraag; hoe er in dat kritische en kritieke tijdsgewricht door de verschillende hoofdrigtingen in onze Hervormde Kerk gepreekt is?

‘Uitgaande van de zekerheid, dat een lezend publiek, hetwelk aan smaak en beschaving een godsdienstigen zin verbindt, voortdurend belang blijft stellen in den aankoop en het bezit van stichtelijke boeken, twijfelde hij (de Uitgever) geenszins, of ook een en andere bundel leerredenen ligtelijk hunnen weg, tot vele Christelijke huisgezinnen vinden zouden, indien slechts, onder meer behoeften van den tegenwoordigen tijd, ook aan dezen eisch werd voldaan, dat het voorgestelde doel zonder geldelijk bezwaar bereikt kan worden.’ Zoo schrijft Dr.

[p. 115]

Proes in het voorberigt voor zijn tiental, en het laatste bepaald met het oog op de f 1,50, die elk tiental, d.i. elke bundel afzonderlijk, kost. In den naam en zeker uit het hart van al zijn medearbeiders schrijft dezelfde een bladzijde later: ‘Indien er in dien titel (Neêrlands kansel) voor het oog van sommigen een schijn van aanmatiging mogt liggen, als of de bedoelde preken ten proeve moesten dienen van de hoogte, waartoe de Nederlandsche kanselarbeid gestegen is, dan zal ik, die den eersten bundel geef, ook de eerste zijn, om mede namens mijne ambtsbroederen te verklaren, dat wij een dergelijke mogelijke verdenking van ijdelheid verre van ons zouden werpen, en ook den druk van dien titel, welks vinding aan den Uitgever behoort, geenszins zouden toegelaten hebben, bijaldien wij zoodanige opvatting, als in ernst gemeend, moesten onderstellen. Men gelieve er derhalve geene andere strekking aan toe te kennen, dan de bedoeling, om den aard en inhoud dezer uitgave, tegen over de rij van andere geschriften, onder één en hetzelfde hoofd te openbaren.’

De eerste, onlangs in 1862 verschenen, bundel is van Dr. L. Proes, predikant te Leeuwarden. Hij gaat de overigen voor, maar wenscht dit alleen geweten te hebben aan den langeren duur zijner evangeliebediening - een tijdvak van drie-en-dertig jaren. Nu, zulk een voorganger behoeft zich geen der overigen te schamen; wij volgen hem gaarne, ieder op zijn beurt.

Tot welke rigting behoort Dr. Proes?... ‘Foei, verslaggever, welk een vraag, en dat van iemand die zelf predikant is! Wat gaat der gemeente de rigting van den prediker aan, indien hij haar maar wat stichtelijks op haren weg door het leven weet mede te geven? Wat heeft zij met al die rigtingen der heeren theologen noodig?’ - Mijn lieve vriend, deze aanmerking klinkt in theorie redelijk genoeg; in zoover hebt gij gelijk, geen enkele theologische rigting zal de gemeente naar hare behoefte zalig maken. Maar in de praktijk staat het vast, dat de rigting des predikers van den grootsten invloed is op alles wat zijne prediking betreft; want vergeet niet, dat zoowel zijne rigting als zijne prediking met zijne persoonlijkheid in verband staat: daar ontmoeten beiden elkander, en vandaar gaan beiden in elkanders gezelschap de wereld in. En dit zoo zijnde, en ‘Neêrland's kansel’ bestemd zijnde tot een tijdspiegel, waarin zich de tegenwoordige hoofdrigtingen van Neêrland's protestantsche predikers weêrkaatsen, zoo vragen wij met reden: tot welke rigting behoort Dr. Proes?

Onder de liberalen in de Protestantsche Kerk bestaat een legioen, aanzienlijk genoeg om indruk te maken, en waardig genoeg om eerbied in te boezemen, die men soms in een ander legioen van dezelfde linie de liberalen van dertig jaar geleden noemt. Hoe zij historisch ontstaan zijn, doet thans niet ter zake. Op deze vraag zal men het antwoord duidelijk genoeg kunnen vinden in Sepp's bekende Pragmatische geschiedenis der Theologie hier te lande. Maar dien naam dragen zij hoofdzakelijk, om hen te onderscheiden van de liberalen dezer eeuw, van de zoogenoemde Modernen. Zij vormen een legioen op zichzelf, zoowel buiten de Groningers als buiten de Modernen, ofschoon zij in denkbeelden met genen veel punten van aanraking hebben. Hun vorming is in den grond der zaak exegetisch, maar dan beheerscht door het gezond verstand, of liever gezegd, door de lo-

[p. 116]

gica der menschelijke rede. Hun dogmatiek bouwen zij exegetisch op, gegrond op alle dergelijke Bijbelteksten, die een godsdienstigen inhoud bevatten, en deze teksten dan zoo verklaard, dat zij een goeden redelijken zin voor onzen tijd opleveren. Hun standpunt is het traditionele standpunt der eeuw, het supranaturalisme, dat bij hen ook al weder zamenhangt met hun exegese, die hen een daarmeê overeenkomend standpunt bij de Bijbelschrijvers doet kennen. Overeenkomstig hun standpunt en hun exegetische vorming zijn zij, als predikers, bepaald uitleggers van Gods woord, zoo als dit in de Schrift is nedergelegd. Den inhoud der tekstwoorden ontwikkelen en beredeneren zij met het oog op de idée van het christelijk geloofsleven, zoo als zij die exegetisch uit de Schrift hebben opgemaakt. Den zin dier woorden duidelijk te maken voor de rede en aan de rede ter behartiging aan te bevelen, hierin bestaat hun eigenaardige preekwijze, en in de synthetisch-analytische methode hun eigenaardige spreekvorm.

Wij geven hier geen kritiek, maar alleen een overzigt, zoodat wij ons tot zeer algemeene trekken moeten bepalen. Trouwens in die algemeene trekken meenen wij de rigting van Dr. Proes geteekend te hebben. En, is dit zoo, dan heeft zij in hem een uitnemend bekwamen vertegenwoordiger, gelijk zijn tiental in ‘Neêrland's kansel’ daarvan ten bewijze strekt.

Mij dunkt, dit tiental zal grooten aftrek vinden bij des Schrijvers Leeuwardsche vrienden en volgelingen, en bij allen, die van zijne rigting zijn; terwijl ook de overigen er nog veel uit kunnen leeren. Ter dienste onzer lezers vermelden wij de onderwerpen, die er behandeld worden.

I. De geestelijke natuur en de geestelijke aanbidding van God, naar Joh. 4:24.

II. De aardsche Godsvereering in het licht der Hemelsche, naar Openb. 21:22.

III. De verootmoediging van David, naar 2 Sam. 12:1-14.

IV. Noodelooze zorgen, naar Marc. 16:3, 4.

V. Jezus Christus, het voorwerp en de stichter des geloofs, naar Joh. 11:35-38.

VI. Paulus, een toonbeeld van Christelijken moed, naar Hand. 21:13.

VII. Gemeenzaamheid met den dood, een kenmerk van levenswijsheid, naar Pred. 7:2.

VIII. De overmagt der zonde, naar Matth. 12:43-45.

IX. De Goddelijke openbaring in de Natuur en in de Schrift, naar Psalm 19.

X. De Christelijke verwachting van een hooger leven, naar 2 Cor 5:1-5.

Mogen wij op deze titels een aanmerking maken, dan vinden wij N^o. V ‘het voorwerp en de stichter des geloofs’ te tweeslachtig, om geen schade aan de behandeling van het onderwerp te doen. En N^o. VIII ‘de overmagt der zonde’ te algemeen voor dien zeer bepaalden inhoud van den tekst. Ook kwam het ons uit een exegetisch oogpunt vreemd voor, in een preek over een tekst uit het vierde Evangelie, over het eeuwig leven in een localen zin te hooren spreken (zie blz. 92). - De gang der preken is rustig; de stijl edel, soms sierlijk; de voorstelling over het geheel kristalhelder.

Een kleine, broederlijke afrekening moeten wij met den Schrijver houden, naar aanleiding van zijne preek, N^o. IV, over ‘noodelooze zorgen.’ - Waartoe in de inleiding die tamelijk bittere uitval

[p. 117]

tegen degenen die niet gelooven, dat Jezus werkelijk ligchamelijk is opgestaan? En dat bij een prediker, die in zijn voorberigt verklaart, anderen niet te willen veroordeelen, en de christelijke lezers en lezeressen opwekt, om, bij verschil van inzigt op godsdienstig gebied, aan de gemoedelijke trouw en naauwgezetheid gedachtig te blijven, waarmede iedere prediker van Christus, die niet zichzelven zoekt, zijne innige overtuiging tracht te vestigen, en den heiligen ernst te eerbiedigen, die hem bij het onderzoek der waarheid geleidt! Als nu nog maar de gronden voor dien uitval van eenigzins bijzonderen aard waren. Maar het is weêr de oude redenering, dat, zoo men die ligchamelijke opstanding niet wil gelooven, men dan de vestiging des christendoms uit zinsbegoocheling moet kunnen verklaren; en dat, als men van legenden wil spreken, de schrijver (sic) van legenden zulke bijzonderheden, als van vrouwen, die naar den hof gaan en van daar terugkeeren; discipelen die onwetend en ongeloovig zijn; apostelen, die zich tegelijk op weg begeven enz., niet kiest, om er de aandacht zijner lezers meê te boeijen. De Modernen erkennen wel, dat de Apostelen aan de ligchamelijke opstanding van Jezus geloofd hebben, en uit dat geloof kracht en moed voor hunne prediking geput, maar zij weigeren nu maar eenmaal halsstarig te gelooven, dat het wezenlijke geheim der vestiging van het christendom in dat zinnelijke teeken moet gezocht worden. Men vergelijke slechts Joh. 16:7-11, ook Hoofdst. 6:68, Matth. 11:28. En als een eenigzins letterkundig gevormde hoort spreken van een schrijver van legenden, en zeggen, dat de legende zich van haar hoofdpersoon niet laat afleiden tot bijkomende bijzonderheden, dan moet hij vragen: of dat ernst is, en, zoo ja, of men dan wel van den oorsprong en het karakter der legende kennis draagt? - Wat doet die geheele inleiding bij een preek over ‘noodelooze zorgen’? Het is, bij dat onderwerp, te verwonderen, dat de auteur niet bedacht, of hij zich misschien ook noodeloos bezorgd maakte over de tegenwoordige lotgevallen van het geloof aan Jezus' ligchamelijke opstanding.

Toch eere aan Dr. Proes over de wijze waarop hij zijne rigting vertegenwoordigt. Moge ieder ander medearbeider het maar zoo doen, als hij het hun heeft voorgedaan.

Leiden.

W. Scheffer.