De Tijdspiegel. Jaargang 20

Moderne stemmen.

Bibliotheek van Moderne Theologie, verzameld door J.H. Maronier, Predikant te Leiden. Eerste deel Tweede aflevering, 2^de gedeelte, derde en vierde afl. en Tweede deel: Eerste aflevering. Te 's Hertogenbosch, bij G.H. van der Schuijt. 1862.
De voorlezingen van Ds. A.T. Reitsma, Pred. te Groningen, over de Moderne Theologie, beantwoord door Dr. L.H. Slotemaker, Pred. te Hoorn. Utrecht, J. Greven, 1862.

I. In het Julij-nummer van onzen Tijdspiegel werd met ingenomenheid de aandacht gevestigd op deze Bibliotheek van Moderne Theologie, en de eerste aflevering met het eerste gedeelte der tweede aangekondigd. De heer Maronier gaat voort met onder ons, in voortreffelijke vertaling, opstellen en verhandelingen te verspreiden van schrijvers, die zich niet bedienen van onze moedertaal. Wij zeggen niet van buitenlandsche schrijvers, omdat de vertaalde opstellen van Dr. Réville de schoonste sieraden van deze Bibliotheek zijn, en wij niet gaarne door minder juist gekozen bewoording het voorregt zouden schijnen te vergeten, dat Réville onder onze vaderlandsche godgeleerden behoort. Wie in de gelegenheid is om Réville's opstellen en verhandelingen in diens moedertaal te lezen, hij zal zich het genot, dat de lezing van verwonderlijk schoon en kristalhelder Fransch verschaft, niet ligt ontzeggen. Maar gewoonlijk plaatst Réville zijne opstellen in Fransche Maandschriften, die niet zoo gemakkelijk in ieders handen komen; en, verzamelde hij er eens eenige in een afzonderlijk boekdeel, de tijd tot dat een dergelijke nieuwe bundel komen kan duurt te lang voor wie dezen vertegenwoordiger van hedendaagsche theologische wetenschap en smaak hebben leeren waarderen. En Maronier geeft van dat geacheveerde Fransch eene vertaling, die niet alleen den zin van het oorspronkelijke teruggeeft maar ook den schoonen vorm er van terugkaatst. Reeds alléén om hetgeen wij hier van Réville vinden: eene verhandeling over ‘het Bovennatuurlijke’ (naar aanleiding eener oratie van Prof. Bois te Montauban, waarin het supranaturalisme verdedigd werd) en een opstel ‘de Legende aan den oevers van den Rhijn,’ verdient deze Bibliotheek een goede plaats onder de boeken, waarmede diegenen hun geest en gemoed verkwikken en vormen, wier ontwikkeling aan een voordragt der christelijke godsdienst zooals de Moderne Theologie geeft behoefte heeft en sympathie schenkt. Behalve het genoemde vinden

[p. 29]

wij hier nog een opstel van Réville over Parker en een van Rénan over Channing; beiden eene proeve gevende van het oog, waarmede de hedendaagsche christelijke beschaving belangrijke persoonlijkheden beziet en beoordeelt. Eindelijk wordt ons hier nog een briefwisseling gegeven tusschen Tholück, den man der gematigde Orthodoxie, en Hirzel, een Zwitzersch predikant en geestverwant van H. Lang, van wien ook nog een opstel voorkomt over ‘de wonderen van het Nieuwe Testament.’ Vooral die brief van Hirzel is een afdruk van christelijken ernst en bezielde overtuiging. Met aandrang bevelen wij deze onderneming van den heer Maronier aan. In de Academie-stad Leiden zal hem niet ligt iets voortreffelijks, dat de buitenlandsche pers oplevert ontgaan, en de plaats die hij zelf onder de Moderne Theologanten inneemt is de waarborg voor een goede keuze. Wij wenschen de lezers van de Tijdspiegel nu en dan op hetgeen deze Bibliotheek verder bevatten zal opmerkzaam te maken, en eindigen met de herinnering dat afzonderlijke afleverin gen tegen 20 cts. per vel verkrijgbaar zijn.

II. Het was wel te verwachten, dat de voorlezingen, die de Groningsche predikant Reitsma over de Moderne Theologie gehouden en daarna in het Tijdschrift ‘Waarheid in Liefde’ heeft doen opnemen, grooten opgang zouden maken. Wie aan wonderen gelooven in den zin van gebeurtenissen en handelingen, wier geaardheid en oorsprong met de geaardheid en den oorsprong van hetgeen op het gebied van natuur en geest anders altijd geschiedt, niet overeenstemmen, zij mogen zeggen, dat de stelling ‘wonderen zijn onmogelijk’ hun niet aangaat en de in hunne schatting geschiedkundig gestaafde werkelijkheid van dergelijke gebeurtenissen en handelingen hun genoeg is: toch blijven zij bewust of onbewust verlangende uitzien naar een bewijs dat wonderen kunnen geschieden en geschied zijn, hetwelk op andere gronden steunt dan op die berigten van de bijbelsche geschiedenis. En dat verwondert ons niet. In alle gelooven ligt subjectieve overtuiging opgesloten; en 's menschen geest kan niet eene overtuiging omtrent het een of ander bezitten tenzij op een redelijken grond, dat is op een grondslag die, zoo hij in zijne bestanddeelen ontleed wordt, blijkt te bestaan of voortgevloeid te zijn uit begrippen en oordeelen die voor ontwijfelbaar juist worden gehouden en het subjectieve waarheidsgevoel bevredigen. Indien het waar was, dat de overtuiging van de echtheid der bijbelboeken en de geschiedkundige zekerheid hunner berigten, omdat zij van die en zulke schrijvers afkomstig zijn, alléén de werkelijke grond was van iemands geloof aan wonderen, dan zou die grond hem determineren in de keus van het wapen, waarmede hij den twijfel aan de werkelijkheid van wonderen in den genoemden zin poogt af te weren. Want aan hetgeen voor ons een vaste overtuiging is schrijven wij in dien zin een objectieve waarde toe, dat wij hare vestiging in anderen niet onmogelijk achten en maar alleen verhinderd door onjuiste oordeelen, door een verkeerde methode van onderzoek, enz. Waarom hebben de tegenstanders der moderne rigting niet eenparig gezegd, dat zij eene verdediging van de wonderen als Reitsma poogt te geven niet begeeren; waarom niet gezegd tot iederen geestverwant: principiis obsta, wacht u voor de huldiging van onjuiste beginsels; Reitsma geeft het bolwerk, dat de geloofwaardigheid der Bijbelschrijvers voldoende is,

[p. 30]

onverschillig welke de aard is der verhaalde gebeurtenissen, onvoorzigtig prijs; hij volgt in de gedeelten zijner voorlezingen, die bestemd zijn om op de tegenpartij den diepsten indruk te maken, de methode der moderne rigting: - waarom de tegenstanders der moderne rigting dit niet gezegd hebben? Omdat men, zonder zich bewust te wezen van hetgeen men doet, zelf, bij de bepaling van de geloofwaardigheid der Bijbelschrijvers, mede in aanmerking neemt de geaardheid van de gebeurtenissen die verhaald worden. En waarom is nu het verhaal van eene gebeurtenis, die voor een wonder moet gehouden worden, voor iemand geen hindepaal om des schrijvers berigt voor geloofwaardig te houden? Omdat uit het geheel zijner denkbeelden over Gods werkzaamheid in de schepping, over den natuurzamenhang en zijne wetten, over de wijze waarop de menschheid in het bezit is gekomen van den schat harer godsdienstige en zedelijke inzigten: omdat uit dat alles voor hem de overtuiging voortvloeit, dat wonderen mogelijk zijn. Doch zoodra iemand die aan de werkelijkheid van gebeurtenissen gelooft, die zonder verstoring van den natuurzamenhang, zooals wij dien kennen, niet geschied kunnen zijn, nu onder den invloed komt van denkbeelden over Gods werkzaamheid in de schepping, over den natuurzamenhang en over de wijze waarop de menschheid zich het bezit verwerft van godsdienstige en zedelijke waarheid, waarbij voor dergelijke wonderen geen plaats, ja ook geen raison d'être meer gevonden wordt, dan begint zijne overtuiging, dat wonderen mogelijk zijn behoefte aan nieuwe steunsels te hebben.

Zoo is het een psychologisch volkomen verklaarbaar verschijnsel, dat de voorlezingen van Ds. Reitsma met zoo groote toejuiching door de tegenstanders der moderne rigting ontvangen zijn geworden. In die toejuiching mag een onwillekeurige hulde worden gezien van de stelling der moderne rigting, of liever een empirisch bewijs van de waarheid der stelling, dat het geheel onzer wereldbeschouwing, het geheel van onze, door ervaring en daarop gebouwd bespiegelend nadenken gevestigde en ontwikkelde, overtuigingen omtrent de zinnelijke en bovenzinnelijke dingen en dier ouderlingen zamenhang, de onvermijdelijke toetssteen is, waarbij de gehalte van geloofwaardigheid die een of ander historisch berigt zal verdienen beproefd bevonden moet worden, om, in overeenstemming met de wetten van ons zieleleven, in ons mogelijk te kunnen maken de waarneming van dat psychische verschijnsel hetwelk wij noemen ‘wezenlijk vaste overtuiging.’

Dr. Slotemaker heeft met onmiskenbaar talent de onhoudbaarheid, die Reitsma's betoogen ter verdediging van wonderen en hunne mogelijkheid in de schatting der moderne rigting moeten bezitten, in 't licht gesteld. In het Tijdschrift ‘Nieuw en Oud’ werd voor eenige maanden hetzelfde reeds gedaan door ‘Agricola.’ Het is wel goed, dat geantwoord werd op eene polemiek als van Reitsma, die zich zoowel door humaniteit onderscheidt als door een uitstekend gebruik van al het talent, hetwelk op het standpunt dat hij vertegenwoordigt gevonden kan worden. Maar wie zal overigens de debatten over de mogelijkheid of de onmogelijkheid van wonderen niet moede worden? Er knaagt heden ten dage aan het geloof dat wonderen in den eigenlijken zin des woords geschieden kunnen of geschied kunnen zijn, en dus ook aan de traditionele verouderde theorie van historische

[p. 31]

kritiek, een worm, die dat geloof meer en meer ondermijnt. Die worm is de volstrekte nutteloosheid van het wonderbegrip, als een bestanddeel van het geheel der christelijke overtuiging omtrent den weg der zaligheid. ‘De droefheid naar God werkt eene onberouwelijke bekeering tot zaligheid;’ dat is, vertolkt in de taal der christelijke psychologie: uit de ware verhouding van de zelfbewuste ziel tot hare zonden en zondigheid vloeit voort, onder den invloed van den geest van Christus, die uit de Evangeliën blijkt en in de christelijke gemeente van den beginne tot heden leeft, eene zielsgesteldheid, die in de verschijnselen van haar inwendig leven en in de gehalte en rigting, die zij geeft aan 's menschen bestaan en gedrag, beantwoordt aan hetgeen de Christen is en geniet en verwachten mag volgens het wel begrepen onderwijs van Jezus en de Apostelen. En dit alles, waaronder wij ook bedoelen de regtstreeksche inwerking van den levenden God op onze ziel, geschiedt, overeenkomstig de eigenaardige wetten van het zieleleven, volgens den onverbroken zamenhang van oorzaak en gevolg. Die nutteloosheid van het wonderbegrip maakt de terzijdestelling er van gemakkelijk, zoodra wij in onze theorie van de physische en psychische verschijnselen uit het heelal, die wij kunnen waarnemen, geen plaats voor dat begrip meer vinden. Maar zoolang onze wereldbeschouwing het wonderbegrip, in den ouden hier bedoelden zin des woords, nog toelaat, blijve het behouden; want het schaadt niet in eene ontwikkeling en heiliging van het zieleleven, welke daarom wezenlijk christelijk is, omdat zij met de ware verhouding van de zelfbewuste ziel tot hare zonden en hare zondigheid begint. In de omschrijving en de tinten van de voorstellingen en begrippen, die ook de meest wijsgeerig gevormde Christen bezigt, om aan de onvervreemdbare gemoedelijke schatten, die hij zich in den strijd des christelijken levens verwierf, het kleed der zelfbewustheid te geven, blijft nog altijd onvermijdelijk zóó veel, hetwelk aan den invloed van de fantasie op de werkzaamheid der rede herinnert, dat wij niet te onbepaald en vooral niet woest moeten aandringen op de verwijdering van het wonderbegrip uit de gedachtenreeksen van hen, die er in hunne wereldbeschouwing nog ruime plaats voor kunnen vinden. Het koningrijk Gods is niet spijs of drank - ook niet de eene of andere wereldbeschouwing en theorie van historische kritiek - maar regtvaardigheid en vrede en blijdschap door den heiligen Geest.

F.W.B. van Bell.

A. Nov. 1862.