De Tijdspiegel. Jaargang 11

Rome en het Protestantismus.

Een protestantsch woord tot Protestanten gesproken te Leeuwarden, op den 31 October 1853, door Dr. L. Proes. Leeuwarden, G.T.N. Suringar.

Is er voor het Protestantisme gevaar in de stelling: laat Rome vrij en onverlet begaan; hinder haar in hare vrije ontwikkeling niet; het Protestantisme zal zichzelf wel handhaven? Dat die stelling door velen omhelsd wordt, door wie niet slechts te rangschikken zijn onder de onverschilligen, volstrekt ongodsdienstigen, voor hun stoffelijk belang slechts levenden, maar door wie als niet ongodsdienstigen op de zegeningen des Christendoms prijs stellen en de hervorming der zestiende eeuw als eene weldadige gebeurtenis voor kerk en burgerstaat beschouwen, ja, dat zij zelfs door gezag hebbende mannen openlijk is uitgesproken, kan niet onbekend zijn aan wie zich niet isoleren en over den loop der zaken van tijd tot tijd hooren spreken. Dat het belangrijk is het ware of niet ware van dit beweren te onderzoeken, zal niemand ontkennen, die met geen onverschillig oog de politieke en godsdienstige bewegingen van onzen tijd gade slaat. Allerminst voorzeker de protestant, voor wie het uitgesproken gevoelen eene levenskwestie is. 't Is waar, het is eene teedere zaak om haar in het openbaar te behandelen, maar het is de kieschheid te ver drijven, om daar te zwijgen, waar zoo vele dierbare belangen op het spel gezet worden. En is er over haar niet openlijk genoeg gesproken, om haar, van beide kanten beschouwd, voor het publiek te brengen?

Dr. L. Proes vond daar geene zwarigheid in. De toespraak, door hem gehouden op den 31^sten October des vorigen jaars, te Leeuwarden, in eene vergadering der Protestantsche vereeniging: Christelijk Hulpbetoon - een dag boven andere geschikt tot verlevendiging van den protestantschen zin - werd door hem onder bovenstaanden titel, op dringend aanzoek van ruim drie honderd leden en begunstigers van protestantsche vereenigingen, die ter vergadering tegenwoordig waren, in het licht gegeven. Wij beginnen met den heer Proes onzen dank te betuigen, dat hij aan dat algemeen verlangen voldaan en velen in de gelegenheid gesteld heeft een woord te lezen, dat wel niet anders dan met de grootste belangstelling zal zijn aangehoord. Wij treffen hier geen tal van zwevende en zwervende redeneringen, geen Don Quichotte's schermen, geen razen en schelden op anders denkenden of op wie in meening van den spreker en schrijver verschillen aan,

[p. 413]

maar, om het zoo eens uit te drukken, houtsnijdende, voet bij stuk houdende en overtuigende beschouwingen, kalme, bezadigde taal, waardig het karakter van den spreker en voorganger in de vergadering, waardig den stand, dien de helderdenkende, eerlijk en rondborstig voor zijn gevoelen uitkomende prediker bekleedt.

Wij achten het eene aangename taak van dit protestantsch woord eenig verslag te geven, opdat wie er nog niet mede bekend mogt zijn, door onze aanprijzing zich gedrongen mogten gevoelen er kennis mede te maken. Het is een woord, dat niet alleen der vergadering, waar het 't eerst gesproken werd, belang moest inboezemen, dat zijne waarde niet slechts ontleent aan den gedenkwaardigen dag, waarop het werd uitgesproken, maar dat ieder protestant moet ter harte gaan en het ernstig onderzoek waardig is ook van die protestanten, die in meening met den schrijver verschillen en dat hun aanleiding geeft om de houdbaarheid der gronden met kalmte te beproeven, waarop men vermeent, de vrije werking van den Roomschen stoel niet te stuiten.

Nadat Dr. Proes eerst had aangewezen, dat er ten aanzien der gezegende kerkhervorming twee groote dwalingen bestaan, waarvan de eene door de Roomschgezinden gevoed wordt en hierin bestaat, dat de kerkhervorming slechts eene enkele, op zichzelve staande daad van een vermetelen monnik zou zijn, die een boos oproer tegen de geestelijke overheid gesticht en duizenden verleid heeft, om hem op zijn dwaalspoor te volgen, en de andere onder vele protestanten heerscht, en zich uit in het gevoelen, dat de gebeurtenis, in de zestiende eeuw voorgevallen, de magt van Rome bedwongen, de Christelijke leer gezuiverd, de misbruiken afgeschaft en een' beteren toestand zoodanig gevestigd heeft, dat het daarmede nu eens vooral was afgedaan en men slechts de vruchten te plukken heeft van hetgeen toen is tot stand gebragt en daarin nu veilig kan berusten - wijst hij op hetgeen in de laatste jaren in ons vaderland is voorgevallen, waardoor die laatste meening bij velen wel aan het wankelen gebragt werd, maar toch nog gedeeld wordt door dezulken, die van geen strijd tegen Rome willen weten; die in denzelfden rustigen en lijdelijken toestand wenschen voort te sluimeren; die al wat naar tegenstand tegen haar indringen en naar bescherming van eigen regten zweemt, afkeuren en veroordeelen; die het lidmaatschap van Protestantsche genootschappen volstandig weigeren en iedere bemoeijing van het staatsregt met kerkelijke zaken van de regering dezes lands willen uitgesloten hebben.

Dr. Proes achtte het daarom wel der moeite waardig de vraag te beantwoorden, of ‘het waar is, dat het Protestantisme, - bij het doel van de Roomsche kerk, die als de alleen zaligmakende zich wanende de verdelging van het protestantsch element moet wenschen, dat van haar standpunt niet nevens haar mag bestaan - zonder uitwendige middelen, die het verdedigen, alleen door de kracht der waarheid, welke het gezegd wordt te bezitten, zich zelf zal kunnen handhaven? Met andere woorden: kan de stelling, die door sommigen omhelsd wordt en die wij ook in den laatsten tijd door gezaghebbende mannen hebben hooren uitspreken, zich voor het onpartijdig oordeel staande houden, dat men Rome vrij en onverlet moet laten en aan geene banden leggen, vermits uit die vrije beweging voor de

[p. 414]

zaak van het Protestantisme geen nadeel ontspruiten kan, omdat het laatste zijne zedelijke sterkte in eigen boezem heeft en geene schade van den tegenovergestelden kant behoeft te duchten?’

Als protestant protesteert Proes tegen iedere verdenking van onverdraagzaamheid, hatelijkheid en bitterheid, waarvan zijne toespraak den schijn op zich zou kunnen laden, maar hij acht de voorgestelde vraag belangrijk genoeg, om haar aan een gestrengen maar eerlijken toets te onderwerpen. Het geschiktste middel om het pleit eens voor goed te beslechten acht hij te zijn het getuigenis der historie, omdat de feiten, die zij aangeeft, beter beslissen dan bespiegeling en redenering. Dit neemt niet weg, dat er uit den aard der zaak tegen genoemde stelling een en ander is in te brengen, waar de redenaar dan nu ook eerst mede aanvangt.

Uit een juiste omschrijving en bepaling van het protestantisme volgt, dat men aan het gezegde: ‘het protestantisme zal zich zelf handhaven,’ wel dien gezonden zin kan geven: ‘het beginsel van uitsluitende gehoorzaamheid aan de openbaring Gods in de Schrift is zóó redelijk, zóó waar, zóó overeenstemmend met het gezond verstand en den geest des Evangeliums, dat wij zijne duurzaamheid en eindelijke zegepraal met vertrouwen mogen verwachten’ - maar - en hier schuilt de verwarde knoop - dit gezegde is een wijsgeerig en afgetrokken begrip, een onstoffelijk denkbeeld, hetwelk niet verwezenlijkt kan worden zonder dat het te voorschijn treedt in stoffelijke vormen; in zigtbare zaken; in levende en handelende personen, die het uitspreken en voorstaan en er hun doen en laten naar inrigten. De protestant nu die alleen wijsgeerig redenerende en bespiegelende zegt: ‘laat Rome begaan; hinder haar niet; zij moet zich vrijelijk ontwikkelen; het protestantisme zal zich zelf wel handhaven,’ ziet echter niet in, dat, wanneer hij aan Rome toelaat, de uiterlijke gedaante van het Protestantisme te benadeelen, het inwendig wezen ook moet schade lijden; dat hij zijn eigen grondbeginsel bestrijdt; dat de verdediging van het begrip en de opoffering van den vorm zoo vierkant tegen elkander inloopt, dat, wanneer men aldus in andere dingen deed, zulks de dwaasheid zelve zou zijn. Gij kunt even goed zeggen: ‘de waarheid, het regt, de eerlijkheid, de onschuld zijn zoo edel en voortreffelijk, dat zij zich zelve zullen handhaven en over leugen en bedrog zegevieren;’ doch laat gij daarom aan den leugenaar, den bedrieger, den dief, den lasteraar toe, onbeschaamd te liegen, te bedriegen, te stelen en stoutelijk te lasteren? Men bedenke toch tot welk eene eindelijke uitkomst men geraakt, als men het stelsel doorvoert: ‘laat Rome vrij: zij moet zich onverlet ontwikkelen.’ En nu slaat de spreker een blik op die landen, waar eens het protestantisme binnendrong, opkwam, bloeide en - verdween, om over de waardij van het lijdelijk toezien te beslissen. ‘Indien het eenmaal erkend is,’ zegt Proes, en wie kan het loochenen? - dat Rome, in haar beginsel van uitsluitend geloofsgezag, niets nevens zich kan dulden, dan worden de getuigenissen der historie geenszins door de bedenking wedersproken, dat wat eertijds gebeurde nu niet alzoo gebeurt. Het is ons om de aanschouwing te doen van hetgeen uit kracht van dit beginsel geschieden zou, indien de omstandigheden toelieten, dat het geschieden kon.’ En nu wendt hij ons oog op een viertal oorden van ons werelddeel: op Italië, Spanje, Frankrijk en Hon-

[p. 415]

garije om te doen zien wat metterdaad geschied is.

Wij kunnen den schrijver, om niet te uitvoerig te worden, in zijne historische ontwikkeling der feiten niet op den voet volgen, maar verwijzen elken belangstellende en onpartijdige met nadruk naar hetgeen op deze bladen uit het groote geschiedboek onwedersprekelijk staat opgeteekend, en wij twijfelen er geenszins aan, of elk onpartijdige zal moeten bekennen, dat hier feitelijk - schlagend - is aangetoond, dat de denkwijs derzulken, die aan het protestantisme de kracht der waarheid gunnen, maar het van stoffelijke hulp berooven willen, eene geweldige schipbreuk lijdt op de uitspraken der geschiedenis. Wie, vraagt Proes, met het oog op Nederland geslagen, staat er ons borg voor, als de Protestanten alleen wijsgeerig redenerende en bespiegelende zeggen: ‘laat Rome begaan; het protestantisme zal zichzelf wel handhaven,’ dat Rome, vóór drie honderd jaren hier zoo krachtig bedwongen, thans sedert eene halve eeuw met zooveel uiterlijke vertooning opgerezen, ook niet eens wederom haren ijzeren arm aan het nageslacht zal doen gevoelen? Juist de leus: ‘laat haar vrij!’ zal er den weg toe banen,

Wie oogen heeft om te zien, merke op! De teekenen des tijds zijn belangrijk genoeg, om zich door begoochelingen niet te laten wegslepen en de waakzaamheid in rust te wiegen. Met Dr. Proes zeggen we, instemmende met hem van heeler harte: ‘de stelselmatige gang, waarmede Rome hare vorderingen voortzet, vereischt een stelselmatigen maar eerlijken tegenstand. Het kan niet anders: het is noodweer geworden. Als iemand u naar het leven staat, dan kan het geen beginsel zijn: belemmer hem niet, laat hem begaan! Gij moet - of gij wilt of niet - de hand ter verdediging uitstrekken.’

Wij hebben ons oordeel genoeg uitgesproken over dit geschrift, om er niet uit op te maken, dat wij het dringend aanbevelen. We wenschen het in veler - veler handen, opdat eene hoogere dan aardsche roepstem steeds meerder weerklank vinde in het hart van wie op licht en waarheid prijs stellen: ‘Houdt wat gij hebt, opdat niemand uwe kroone neme!’

H.