De Tijdspiegel. Jaargang 11

Goeds en kwaads uit den schat des harten.

De Moorsche Kamerling. Eene Schriftbeschouwing over Hand. VII [VIII]: 26-40, door J. de Liefde. Haarlem, J.J. van Brederode. 1854.
Een Woord om te verkondigen dat de Heer regt is, gerigt tot allen, en inzonderheid tot de lezers van het Volksmagazijn voor burger en boer, door J. de Liefde. Amsterdam, G.W. Tielkemeijer. 1854.

Eene schriftbeschouwing - in ons oor een beter woord dan het wat onjuiste en wat verouderde ‘bijbeloefening.’ Wij weten dat er tegen de daardoor aangeduide wijze van behandeling van het heilig Woord vrij vele en daaronder niet ongegronde bezwaren zijn ingebragt, het lappedekenachtige en versnipperende in de eerste plaats. En bijna evenzeer hinderde ons dikwerf het taaije, gerekte, weinig beteekenende, dat wel niet was te verdedigen met den aangevoerden grond, alsof zulk werk in de eerste plaats voor mingeoefenden en eenvoudigen was bestemd. Voor dezen zij men bovenal helder, in geen geval langwijlig. Bij geene klasse van lezers of hoorders lijdt de duidelijkheid daardoor meer, bij geene gaat het regte begrip zoo gemakkelijk onder de veelheid der woorden verloren. - Wat men ter aanbeveling dier bijbeloefeningen in het midden brengt, alsof daardoor betere gelegenheid zou worden gegeven om ‘op den man af,’ gelijk men het noemt, te spreken; wij houden het er voor, dat ook dit in de eigenlijke preek meer móest en kón geschieden dan men dit gewoonlijk hoort, en dat daardoor ruimschoots aan vrucht zou worden gewonnen wat er aan sleur mogt verloren gaan.

Wij zeggen dit in geenen deele als dien vorm onbepaald willende verwerpen. Daarvoor hoorden en lazen wij ook daarin te veel voortreffelijks, vooral wanneer men in de veelheid toch eenige meerdere eenheid wist te bewaren, en bij minder cursorische behandeling toenadering tot de homilie werd te weeg gebragt. - Natuurlijk is het, dat daartoe vooral gedetacheerde geschiedverhalen geschikt zijn, terwijl het bij de menigte van episodes aan stoffe bezwaarlijk kan ontbreken. En dan is de Moorsche Kamerling wel eene zeer gelukkige keus te noemen. Als bij zoo menig verhaal der H. Schrift staat daar

[p. 409]

het pregnante op den voorgrond. Weinige trekken slechts - doch hoe is de man gekenschetst! De grondlijnen voor zijn beeld zijn scherp en met vaste hand getrokken. - En dán een aanminnig, een verheffend model! - Wat vriendelijke ootmoed, welke belangstelling in de waarheid, welke honger naar die waarheid bij den hooggeplaatste! Hij was een dergenen die niet ver waren van het Koningrijk Gods, een der rijken voor en van wie het: ‘hoe bezwaarlijk zal een rijke daarin gaan,’ mogt worden beschouwd als niet geldend. De heer de Liefde heeft zijn onderwerp behandeld con amore. Belangrijke wenken heeft hij uit het geschiedverhaal getrokken, waarop hij nu en dan verrassend licht laat vallen. Het boek is rijk in goede gedachten, en de vorm is over het algemeen behagelijk, op enkele plaatsen boven onzen lof verheven. Van belezenheid des schrijvers draagt het menig meer of minder in het oog loopend blijk. De stijl is levendig. In menige vermaning spreekt diepe zedelijke ernst. Hooge ingenomenheid met den Heiland straalt overal door. Er is veel in wat wij wenschen dat door allen wierd ter harte genomen. - De ‘máár!!!’ zal wel volgen, denkt ge mogelijk, lezer! Dat zal zij, die móet volgen. - Niet dat wij het den heer de Liefde zoo euvel duiden, dat hij in de theologie eene zienswijs aankleeft, die aan de onze tegenovergesteld is; wij erkennen, dat de mannen van zijne rigting ook hebben waarop zij zich kunnen beroepen. Wij duiden het hem ook zoo euvel niet, dat hij er soms wat vreemdsoortige dingen bij haalt, zoo als op blz. 90 over het perkament; wij weten hoe ligt de scherpte des vernufts wat te diep doorgaat en den grond opploegt, die beter onaangeroerd was gebleven. Wij willen hem niet zoo hoog aanrekenen, dat wij soms zeer vreemde figuurlijke voorstellingen vinden, of dat de dingen wat gemoderniseerd voorgesteld worden, gelijk op blz. 45, of in de schets van het hof bij de deftige Aethiopiërs, blz. 26; - wij weten hoe ligt eene wat weelderige verbeeldingskracht den heeren van de typische godgeleerdheid parten speelt. En wij zouden daarop te minder komen, omdat wij elders veel goeds en waars aantroffen. Men zie b.v. wat er wezenlijk treffends op blz. 94, 95, wat er echt christelijks op blz. 129 wordt gezegd, waar wij woorden lezen en gedachten aantreffen, welke referent, waren deze bij hem opgekomen, met vreugde zou hebben begroet.

Maar dit heeft ons gespeten, dat wij ook hier weder zoo menig hard en bar woord vonden tegen dezulken, die, bij eene ruimere opvatting van de waarheid die in Jezus Christus is, minder overeenstemmen met den heer de Liefde c.s.; spijten deed het ons, dat wij bij kras drijven van sommige opiniën, als op blz. 67, zoo veel uitsluiting, bij eigen liberaler denkwijs [blz. 94, 95] zulke steil vijandige oordeelvelling vonden, als wij aantreffen op blz. 126. Aan invectieven tegen valsche leeraren, waaronder schrijver dezer regelen en zoo velen met hem in de schatting van den heer de Liefde wel zal behooren, ontbreekt het in geenen deele. En dezen behoeven niet te vragen waar het met hen heen moet, gelijk ook niet wáár van daan zij komen, als wij op blz. 108 vernemen, dat in alle eeuwen juist onder de schriftgeleerden de gevaarlijkste bestrijders der Schrift worden gevonden, en dat in dit opzigt de duivel bovenaan staat, als die onder de geschapene wezens zeker de grootste

[p. 410]

Schriftkenner is. Hij heeft dan ook nog heden zijne leerlingen onder de schriftgeleerden onzer dagen, die des te heilloozer voor de verbreiding van Gods waarheid zijn, naarmate zij te dieper in de kennis der Schrift zijn ingedrongen. Rangez vous, messieurs les libéraux! Dat gaat naar de ... toe! - Ten aanzien der uitverkorenen is de heer de Liefde veel faciler. Immers, zij kunnen van Vader, Zoon en Geest niet verlaten worden, al hebben zij dit door hunne zonden verdiend, zie blz. 67. - Dit is weder eene dier geoutreerde gevolgtrekkingen uit anders juiste grondstelling, die door eenzijdigheid en overdrijving onjuist, voor het praktische leven zoo ligt gevaarlijk en heilloos worden, die daarom niet cum grano, maar cum manipulo salis, niet met een beetje, maar met een tamelijken boel gezond verstand behooren te worden opgevat.

Wij zien dus ook hier, het smart ons meer dan het ons bevreemdt, het exclusivismus, den geest der uitsluiting gehuldigd, waartoe onzes inziens geen kortzigtig, zondig menschenkind bevoegd noch geregtigd is, hoe die geest ook der steile orthodoxie eigen moge zijn. Ons en velen is die uitsluiting hare meest aanstootelijke zijde. Hebben zij regt dien geest te huldigen? Uit hun systeem zou dit kunnen volgen. Het schijnt niet anders te wezen dan de noodzakelijke ontwikkeling van hun beginsel. - Wij houden het er evenwel voor, dat men, waar Jezus' woord niet zoo streng bepalend is, waar de apostelen zelven uiteenloopende opvattingen van de eene en eeuwige waarheid doen blijken, waar de meest leerstellige jonger in vele leerstukken grond biedt voor nog andere opvatting dan juist de steilste, dat men daar, zeggen we, eene christelijke leervrijheid mag aannemen, die althans niet binnen zoo enge perken is besloten, als de orthodoxe partij van onzen tijd en van alle tijden heeft gesteld. Bij en nevens het ‘Houdt dien voor een heiden of tollenaar,’ enz. wordt ook nog iets anders gelezen, iets anders van de jongeren gezien. Wie niet tegen Mij is die is voor Mij, heeft even goed zijne waarheid als de omgekeerde spreuk. - Dat wenschten wij in het oog gehouden en daarmede den grondslag des Christendoms verbreed, zoo veel het woord Gods zelf daartoe vrijheid geeft. - Moeten wij verdedigen en misschien soms aanvallen, het geschiede in liefde! - En daartoe wenschen wij in de eerste plaats inzigt en erkenning, dat eene andere opvatting dan de onze mogelijk - en bij andere mate van gaven, anders gewijzigde ontwikkeling, natuurlijk en onvermijdelijk is. Men zij niet zoo gereed om verkeerde bedoelingen te vooronderstellen; en dan weg met onheilige en heilige (?) listigheid, die ons met het ‘voorzigtig als de slangen’ nóg niet werd aangeprezen. Dan móete men soms strijden, gelijk wij zulks in zeker opzigt op het oogenblik doen, dat wij niet vergeten dat wij het hier nog niet gegrepen hebben, maar er naar jagen of wij het ook grijpen mogten! - Ook hierop zouden wij het fiksche woord van den heer de Liefde [blz. 95. Men leze wat daar meer staat ook op de volgende voortreffelijke bladzijden!] willen toepassen: - ‘Ofschoon de letter het ligchaam van Gods gedachte is, zoo is die gedachte niet aan elke lijn of streep van die letter gebonden.’ - In een onderhoud over deze zaak viel mij een denkbeeld in ten aanzien van den strijd over geloofspunten, dat onze wijze van zien tamelijk juist uitdrukte, en dat tevens aanwees, hoe ik de onderscheidene standpunten of rigtingen en dezer strijd wilde

[p. 411]

beschouwd hebben. - Dat we, ofschoon bescheiden, wakker onze inzigten voorstaan - was mijn woord tot partij - zoo lang wij onze gevoelens pogen te handhaven; doch ook niet vergeten om, ten beter overzigt, een hooger standpunt in te nemen. En dan beschouw ik onze gedachtenwisseling, en wilt ge, onzen kamp, als het werken van eene veêr. Gij, meer orthodoxen, zijt de contraherende, de zamentrekkende - wij van de meer liberale rigting zijn de expansive, de uitbreidende kracht. Waart gij er niet geweest, en hadt ge niet als ons tegenwigt gewerkt, dan waren wij welligt zoo ver uitgesprongen, dat wij ons centrum verlaten en ons met onze spankracht in de wijde wereld verloren hadden. Waart gij daarentegen door ons niet wat opgewogen; gij hadt u mogelijk tegen uw middenpunt van symbool en confessie plat en dood gedrukt. Nu is er beweging en leven gebleven, wrijving en vooruitgang gekomen. - Laat ook van de hoogste Waarheid, van de levendige en krachtige, die doordringt tot geest en hart en merg en been, een weinig gelden, wat de Liefde blz. 97 schrijft: - Zoodra de levende Geest zich met de zaak bemoeit, breekt Hij door die banden en snoeren van een dor en levenloos mechanisme heen, en herstelt zich in zijne vrije bewegingen, door al datgene wat niet tot de hoofdzaak behoort, los en veranderlijk te maken, enz. Men zie het geheel, waarlijk flink redebeleid daar! Wij vroegen daarbij onwillekeurig, hoe iemand, die ten aanzien van Gods openbaring in de Schrift zoo onbekrompen begrippen voedde, ten opzigte van het menschenwerk, daarop gebouwd, een werk, waaronder hout en hooi en stoppel loopt, zooveel minder vrijgevig kon denken?

Immers, welk eene partijdigheid, welke overdrijving, hoe hard oordeel over den grooten hoop (blz. 3) en over enkele dwal...... Mogt de heer de Liefde c.s. leeren zeggen ‘andersdenkenden!’ - Al was er waarheid in zijne grieven, dan is deze nog niet de toon waarop zij moest worden gezegd, noch van den meer verstandigen, noch van den christelijk-zedelijken kant. Wij erkennen gaarne, dat er aan onzen tijd nog veel verkeerds kleeft; maar hoe vurig wij wenschen dat echte christenzin triumfere, wij voelen ons, de hand op het hart leggende, niet de mannen, die regt hebben om daarover zoo het anathema uit te roepen. Dat is de hardheid niet van de liefde, maar van den heer de Liefde. Nous avons tous un compte à rendre. Hoe nader men het verleden leert kennen, te helderder ziet men in, dat het woord van den Prediker: - ‘Zegt niet, dat de vorige dagen beter waren dan deze, want gij spreekt dat niet wijsselijk’ - nog te stade komt.

En die uit de hoogte verwerpende hardheid deed ons ook zeer in het tweede hierboven aangekondigde stukje, een repliek op een ander, dat ons niet bekend is, en dat wij om die reden pro memoria vermelden. Aan de praedestinatie is nog wel eene andere zijde te vinden, waardoor zij meer met de menschelijke vrijheid en de verantwoordelijkheid voor onze daden in overeenstemming is te brengen, dan door de aanneming van twee wilskrachten in God, die door ϑελημα en βουλημα zouden worden uitgedrukt, zoo als partij van de Liefde deed, en ook nog eene wat nadere overeenstemming, dan waartoe de heer de Liefde het bragt. Het zou ons niet verwonderen, indien er zelfs velen van zijne kleur maar weinig vrede hadden met zijne verklaring van de uitverkorenen,

[p. 412]

en deze in hun oog veel minder dan in het onze schriftmatig was.

Op enkele minder belangrijke zaken, op stellingen en gevolgtrekkingen die minder juist waren, op beeld en vergelijking, die in ons oor minder kuisch en kiesch klinken, al erkennen wij het krachtige en oostersch stoute, willen wij niet letten, vooral ten wille van veel fraais wat ons werd gegeven en dat wij vroeger hebben geprezen.

chon.