De Tijdspiegel. Jaargang 11

Geschiedenis der wijsbegeerte.

De wijsbegeerte voorgesteld in hare ontwikkeling. Eene geschiedenis der filozofie, door Dr. A.J. Vitringa. Eerste deel, eerste afl. Te Arnhem, bij D.A. Thieme. 1854.

Het is eene gegronde opmerking, waarmede de schrijver zijn voorberigt begint, dat in Nederland, dat onder zijne groote mannen een Spinoza, François Hemsterhuis, van Heusde (hij had hierbij ook wel Kinker kunnen voegen) telt, op welks vrij grondgebied een Descartes zijne wijsbegeerte durfde verkondigen, en dat daardoor het vaderland der nieuwe wijsbegeerte kan genoemd worden, nog eene geschiedenis der philosophie ontbreekt. Vele redenen kunnen hiervoor bijgebragt worden; de voornaamste zal wel zijn, dat het betrekkelijk gering aantal beoefenaars dier wetenschap, hier te lande, hieraan nimmer behoefte gevoeld hebben, omdat zij of uit de oorspronkelijke bronnen, of uit

[p. 345]

Fransche en vooral Duitsche schrijvers over dit belangrijk onderwerp, hun weetlust ruimschoots konden voldoen. De geschiedenis der wijsbegeerte heeft in onzen tijd, even als alle vakken van wetenschap en studie, groote vorderingen gemaakt; men heeft daar iets anders in gezien, dan een eenvoudige opgaaf en uiteenzetting der elkander opvolgende stelsels, en de levensbeschrijving der verschillende wijsgeeren, die onder de voornaamste volken hebben geleefd. Men verlangt thans meer, men wenscht in de geschiedenis eener wetenschap het tafereel van de ontwikkeling van haar hoofddenkbeeld of het idee te zien, dat zij wil verwezenlijken.

Dit op de wijsbegeerte toegepast, dan worden de verschillende stelsels en methoden slechts momenten van een ontwikkelingsproces, dat in den loop der eeuwen gelijken tred houdt met de intellectueele beschaving van het menschelijk geslacht. Volgens dit beginsel heeft de schrijver zijne belangrijke taak gepoogd te behandelen, en hij heeft, zooveel hem zulks mogelijk was, zijn werk dien vorm gegeven, die het geschikt zou kunnen maken tot eene lektuur voor het beschaafde publiek; wij wenschen, dat hij dit doel zal hebben bereikt, en dat het hem ten spoorslag moge verstrekken, om met lust en ijver verder voort te gaan.

Door eene uitvoerige inleiding, geeft de schrijver zijne wijze van behandeling van de geschiedenis der wijsbegeerte te kennen.

Hij beschouwt vooreerst de beweging of ontwikkeling van den geest, als den oorsprong van de philosophie, gaat vervolgens over, een voorloopig begrip der wijsbegeerte te geven, en wijst hare grenzen of hare verhouding tot andere wetenschappen aan, waardoor haar belang en gewigt des te duidelijker uitkomen, en de bezwaren en tegenwerpingen, zoo dikwijls tegen haar geopperd, gemakkelijker wederlegd worden.

In de toepassing daarvan op de geschiedenis der philosophie zelve, toont de schrijver duidelijk aan, dat deze het tafereel der ontwikkeling van haar begrip of idee zelf is, zooals zulks bij de voornaamste volken in de oudheid en christelijke tijden plaats had. Wij kunnen ons echter niet geheel met de hoofdverdeeling, zooals zij hier wordt opgegeven, vereenigen: I. de ontwikkeling der wijsbegeerte, die zich nog niet verheffen kan boven 't begrip van de stof, dat is: hare geschiedenis bij de Grieksch Romeinsche volken, die zich schijnbaar verliest in de middeneeuwen, en die als voorbereiding dient tot II. de ontwikkeling der wijsbegeerte, in het begrip der begrippen, of in het zelfbewustzijn van den geest, dat is: hare geschiedenis nadat het vrij geworden Christendom zijn invloed op het denken uitoefent, welke tijd eerst na de hervorming van Luther een aanvang neemt.

De Grieksche wijsbegeerte heeft zich vooral bij Plato reeds boven het begrip van de stof verheven, en hoezeer de oude, in tegenstelling van de nieuwere philosophie, niet tot een zoo zuiver begrip van het zelfbewustzijn en het idee van God, meer bepaald theïstisch opgevat, verheven heeft, is het volgens ons gevoelen te sterk uitgedrukt, om het onderscheid der oude en nieuwere wijsbegeerte, als stof en geest, als een materialistisch pantheïsmus en een spirituëel theïsmus tegenover elkander te stellen, even alsof de stoffelijke opvatting en de vereenzelving van God met de natuur uit de nieuwere philosophie zouden verdwenen zijn.

De schrijver heeft de oorspronkelijke

[p. 346]

bronnen en de grootere werken over de geschiedenis der wijsbegeerte met vrucht geraadpleegd, en zich voornamelijk Hegel in zijne Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, en Zeller, die Philosophie der Griechen u.s.w., tot gidsen verkozen. Wat de oudste Grieksche wijsbegeerte vóór Socrates aanbelangt, hierin werd hem door Aristoteles de weg gewezen. Hij behandelt dit onderwerp volgens de vierledige ontwikkeling van het begrip, de stof, de vorm, de beweging en het doel of het goede.

In de voor-Socratische wijsgeerige stelsels zijn de drie eerste momenten daarvan eenigzins tot ontwikkeling gekomen, namelijk, in de eleatische ionische en de atomistische scholen. Xenophanes, Parmenides, Zeno, Thales, Anaximander, Heraklitus, Empedocles, Democritus en Anaxogaras, hebben achtereenvolgens tot die ontwikkeling bijgedragen, hetgeen alles uitvoerig en scherpzinnig door den schrijver uiteengezet wordt.

Wij kunnen ons over het algemeen met de methode en de wijze van behandeling van den schrijver wel vereenigen. Vroeger behandelde men de geschiedenis der wijsbegeerte, even als de geschiedenis in het algemeen, als eene kronijkmatige opsomming der verschillende wijsgeerige scholen en hare stelsels, zonder in haren onderlingen zamenhang in te dringen, of men beschouwde die éénzijdig volgens het stelsel dat men persoonlijk was toegedaan. Zooals Tiedeman in zijn Geist der speculativen Philosophie, uit een eenigzins sensualistisch, Tennemann in zijne Geschichte der Philosophie, uit een Kantiaansch kritisch oogpunt, zonder zich tot een hooger onpartijdig standpunt te verheffen, waardoor men in staat gesteld wordt meer het geheel der wijsgeerige ontwikkeling te overzien. Hegel heeft in zijne Vorlesungen een andere methode van behandeling aangewezen, namelijk de beweging en ontvouwing van het wijsgeerig idee, waardoor de verschillende stelsels die elkander schijnen tegen te spreken en onderling te vernietigen, slechts verschillende deelen van één groot geheel worden, en allen bijdragen om dit wijsgeerig idee, als zoo vele momenten van het begrip tot aanwezen te brengen. Deze methode is voortreffelijk door Zeller in zijn boven aangehaald werk toegepast, en ook met vrucht door onzen schrijver gebruikt.

Doch eene andere vraag is het, of zulk eene logische ontwikkeling van het philosophisch begrip, wel in allen deele met de geschiedkundige feiten overeenkomt, en of een geschiedschrijver der wijsbegeerte die geschiedkundige toedragt van zaken geheel mag over het hoofd zien, en de opvolging der stelsels naar een apriori gevormd beginsel mag construeren. Hegel beschouwde het geheel van de geschiedenis der wijsbegeerte, even als dat van de geschiedenis in het algemeen, uit het standpunt van zijn eigen systema, dat het begrip, 1^o eerst als het zuivere zijn in de onbepaalde éénheid; 2^o als eene uiting daarvan in de oneindige veelheid, en eindelijk ten 3^o als den terugkeer dier veelheid tot eene hoogere en bepaalde éénheid van het concreet gewordene begrip opvat. Volgens deze wijze van beschouwing, die door onzen schrijver schijnt gevolgd te zijn, is de eleatische school die van de abstracte eenheid, de ionische van de oneindige veelheid, en de atomistische eene eerste en ruwe poging om tot het hoogere concrete idee te komen. Doch zoo wij de geschiedenis der oude Grieksche wijsbe-

[p. 347]

geerte tijdrekenkundig nagaan, waren het de ionische wijsgeeren, Thales en Anaximander, die het eerst naar den oorsprong der zinnelijke veelheid of de natuur vorschten, en hiervoor eene stoffelijke oorzaak aannamen. Bijna gelijktijdig met die ionische ontstond er in Italië door Pythagoras en zijne onmiddellijke leerlingen, eene meer afgetrokkene bespiegeling op de leer der getallen in eene meetkundige harmonie gegrond, die later de bestanddeelen voor den stichter der eleatische school, Xenophanes, opleverde, en die bij hem nog niet geheel ontdaan waren van de stoffelijke begrippen door hem in Ionie, waarvan hij afkomstig was, opgedaan. Parmenides en Zeno waren de grondvesters en verdedigers van de leer van het abstracte zijn, van die onbepaalde éénheid, die reeds aan Pythagoras' geest zich eenigzins omzwachteld had voorgedaan. Door de vermenging der beide bestanddeelen bij Empedocles, Democritus en Anaxogaras, bij wien men ionische, pythagorische en eleatische elementen in eene zekere, doch verschillende, verhouding dooreengemengd vindt, ziet men de voorbereiding tot een hooger standpunt, dat bij Socrates zich het eerst duidelijk vertoonde; doch zich voornamelijk eerst bij Plato en Aristoteles in volle kracht voordeed.

Volgens de wijze van behandeling van den schrijver, komt nu Pythagoras in het vierde ontwikkelingsmoment, terwijl hij geschiedkundig tot het tweede behoort, en reeds die wijsgeeren voorafging die hier onder het eerste voorgesteld worden. Voor oningewijden in de geschiedenis der wijsbegeerte, kan zulk eene stelselmatige wijze van behandeling, zonder dat er genoegzaam van de geschiedkundige opvolging melding wordt gemaakt, ligt tot eene verkeerde opvatting aanleiding geven, die echter gemakkelijk ware te vermijden geweest.

Voor het overige moeten wij den schrijver dankzeggen voor de moeite en vlijt aan deze afdeeling van zijn belangrijk werk besteed. Wij wenschen hem en den uitgever alle medewerking van het wetenschappelijk letterkundig en beschaafd publiek toe, die hen in staat moeten stellen hunne onderneming ten einde te brengen en onze literatuur met eene geschiedenis der philosophie op de hoogte des tijds te verrijken. De uitvoering en correctie verdient allen lof, alleen zouden wij in bedenking geven of het wel noodig was geweest, om van de gewone spelling bij sommige woorden af te gaan en filozofie, rezultaten, kwesties enz. te schrijven; nimmer konden wij ons met zulke willekeurige verandering van woorden van vreemden oorsprong vereenigen.

J.A.B.