De Tijdspiegel. Jaargang 11

[p. 303]

Oude vrijsters.

Door den ouden Heer Smits.^*)

Als er iemand in de wereld is, die een diep ontzag heeft voor alles wat vrouwelijk is, dan ben ik de man. Ik dank den hemel, dat mijne illusiën en droomen van het schoone geslacht even intakt zijn gebleven, nu dat het weinige hair, dat mijne slapen siert, grijs geworden is, als toen het, - dichterlijk gesproken, - nog in golvende lokken over mijne schouders hing en ik de schoone - de naam doet er niet toe, - aanbad, die nu eene eerbare matrone is geworden, en meer poddingen dan veroveringen in den loop van het jaar maakt.

Er is, zeg ik, iets heiligs voor mij in alles wat ‘vrouw’ heet: ik kan nog geen gesluijerd vrouwelijk wezen ontmoeten, zonder mij eene schoonheid te verbeelden, en als ik eene ranke gestalte voor mij uit zie loopen, draag ik er zorg voor, om die niet in te halen, ten einde de illusie, die ik mij van het gezigt gemaakt heb, niet te verliezen. Met één woord, ik beschouw de vrouw als de type van al het schoone en verhevene en dichterlijke, dat ons in deze nieuwe ‘gouden eeuw’ is overgebleven, en aanbid haar in alle eer en deugd, en met goedkeuring mijner eigene vrouw, hetzij als blozende, tengere maagd, of als indrukwekkende, deftige moeder, - waar ik haar maar vind.

Ik heb het voor noodig geacht, deze verklaring te laten vooraf gaan, omdat zekere kwaadwillige menschen anders ligt genegen zouden zijn, om uit hetgeen hier volgt, tot het resultaat te komen, dat ik een vrouwenhater was, of een van die vrouwenminnaars, welke nog verachtelijker zijn, en die in den beschermengel van ons leven, een minder wezen meenen te zien, dat alleen als houri eene plaats in het Paradijs verdient in te nemen.

De wezens echter, die ik hier afschilderen wilde, zijn geene vrouwen; het zijn maar ‘oude vrijsters,’ schepsels, welke, omdat zij japonnen dragen, zich verbeelden het regt te hebben om vrouwen genoemd te worden; en die eigenlijk alleen dien eervollen naam nog dragen, omdat een Buffon en een Cuvier vergeten hebben haar een afzonderlijken, generieken naam te geven!

Ik heb mij bepaald voorgenomen om niet personeel te worden: ik zal dus niemand noemen, maar ik ken eene van deze ‘oude vrijsters,’ die mij als een type voorkomt van het geheele ras: ik zal haar hier beschrijven, en kan dat zonder gevaar doen, omdat zij nooit iets anders leest, dan Hollandsche traktaatjes in het publiek, en Fransche romans in het geheim.

Als iemand aan de getrouwheid mijner teekening twijfelt, kan hij gerust bij haar gaan, onder voorwendsel om ondersteuning van haar te vragen voor den een of anderen buurman, en zich overtuigen, dat ik niets overdrijf.

Ik ga nu onmiddellijk aan mijne schilderij: ik heb bijzonder zwarte inkt

*) Uit de nog onuitgegeven: Afdrukken van indrukken van den ouden heer Smits en zijn vriend Mulder.

[p. 304]

daarvoor bewaard, met eene zeer nijdige, scherpe stalen pen, die op eene kwaadaardige wijze telkens uitspat en lange reten en winkelhaken in het papier scheurt!

De oude vrijster is ‘niet onbemiddeld,’ en woont al sedert vijf en twintig jaren op dezelfde bovenkamers, in haar eigen huis op den hoek van de lange gracht, en de straat, die er op uitkomt: ge weet wel waar ik meen!

Het benedenste gedeelte van haar huis verhuurt zij, en slaat telkens hare huur iets op; niet omdat haar het geld schelen kan; maar alleen om zoo veel te meer tot hare philanthrophische doeleinden te kunnen besteden. Dus heeft zij onlangs den armen, vuilen schoenmaker met zijn huisgezin er uitgejaagd, omdat hij haar geene vijf en twintig gulden in het jaar meer betalen kon, en daarom genoodzaakt werd zijn winkel naar een veel minder druk bezochten stand te verplaatsen, - alleen omdat ‘dominé’ zoo dringend gevraagd had om eene milde bijdrage voor de verspreiding van godsdienstige traktaten in de Hollandsche taal onder de menscheneters van Nieuw Guinea.

De kamers van de ‘oude vrijster’ zijn keurig netjes. Er is eene soort van ongevoelige, hardvochtige zindelijkheid in alles wat men er ziet. De tafels blinken en schitteren op eene ongastvrije wijze: de stoelen staan stijf en onwrikbaar tegen den muur; ze zijn streng en vierkant van vorm, hard van leuning, glad en ongemakkelijk van zitting; ze noodigen u uit om zoo spoedig mogelijk op te staan. Zelfs de kagchel is zoo helder gepotlood, dat men begrijpt, dat die nooit met verkwikkelijke warmte gloeijen mag. In den hoek van de kamer, bij het raam, staat de sofa, eene pijnbank van mahonijhout: te kort om er op te liggen, te smal om er met gemak op te zitten. Het gewerkt voetenbankje er voor, onder de theetafel, staat, mathematisch berekend, juist zoo ver van de sofa, en zoo vierkant op zijne plaats, dat het eene onmogelijkheid zou zijn om er gebruik van te maken. Het theeblad is met een sluijer bedekt, die, even als die der Turksche vrouwen, nooit voor den vreemdeling wordt opgeligt: een paar gravuren, in ouderwetsche houten lijsten tegen de muren, hangen in zulk een slecht licht, dat men alleen het keurig gepolijst glas kan zien, dat ze tegen het stof beschermt. Al de overige sieraden van de kamer zijn van denzelfden pijnlijken aard. Daar is eene klok op den schoorsteenmantel, een type van het vreugdelooze, eentoonige leven van de oude vrijster, met een ijzeren beeld van Chronos met zijn zeis en zandlooper er boven op, steeds, sedert onheugelijke jaren, in dezelfde onmogelijke houding op eene scherpe rotspunt zittende. Zelfs de wijzers van de klok gelijken op bloeddorstige lancetten van blaauw staal, en krassen met nijdige punten over de groote, zwarte, skeletachtige cijfers van de wijzerplaat.

Aan weerskanten van de klok staan zwarte ijzeren kandelaars, met lange, witte halzen, uit glazen kragen opschietende, en in stalen punten eindigende, die waskaarsen verbeelden moeten, en eerder op onthoofde misdadigers gelijken. Men ziet er ook een almanak en een lucifersdoosje, en eene breikous vast opgerold en op eene ongevoelige wijze met scherpe naalden doorstoken, die op eene huivering wekkende wijze aan den anderen kant er uitkomen.

Doe de kast in den muur, naast den schoorsteen open, als het wit papier rondom het sleutelgat u niet afschrikt: gij zult een tooneel ontwaren, dat volmaakt in overeenstemming is met het overige van de kamer. Daar staan

[p. 305]

op de verschillende planken, welke met uitgeknipte witte papieren bedekt zijn, die alleen met huiveringwekkende scherpe scharen konden vervaardigd worden, rijen van ouderwetsche, stijve wijnglazen, omgekeerd, zich sedert jaren te vervelen, droomende van het geurige druivensap, waarvan ze vroeger overvloeiden, en dat ze nu niet meer genieten zullen! Daar staan stapels van oude blaauw porseleinen borden en schotels en sauskommen, en vruchtmandjes, den langzamen hongerdood te sterven. Daaruit rijzen, als reusachtige graftombes, treurende kristallen ‘Compottes’ omhoog; gapende zuurschaaltjes happen naar lucht, - en pakken van hongerige, scherpe messen, die nooit meer gebruikt worden, vreten zich in nijdige stilte een weg door het grijze papier, waarin ze opgerold zijn. Doe de deur weder digt: laat het knekelhuis der voorvaderlijke gastvrijheid verder ongestoord!

Maar daar in dat kastje, onder den spiegel, is de dagelijksche voorraad! Wij zullen er inkijken: daar is het broodmandje, met de snede brood voor de meid, en het broodje voor de juffer - en niets voor een gast, daar ook geen gast verwacht wordt.

Daar is ‘iets lekkers’ op een schoteltje, zorgvuldig door een tweede schoteltje bedekt, - eene soort van porseleinen oester, ‘eene verkwikking’ voor den ‘dominé,’ als hij komt. Onder een stolp is een stukje kaas, zoo symmetrisch gesneden, dat men roekeloos moest wezen als een straatroover, om het te willen schenden; - daar is, - maar hoort ge het geblaf? - Daar komt de ‘oude vrijster’ zelve, voorafgegaan door alles wat zij op de aarde bemint, behalve de menscheneters en den ‘dominé,’ door het schoothondje, dien afschrik der vreemdelingen en de plaag der meiden.

De ‘oude vrijster’ is bepaaldelijk en onbetwistbaar, leelijk. Zij is zelfs nooit schoon geweest; niemand heeft haar, zelfs in bal-toilet, of in de eenvoudige huiskamer eenige schoonheid kunnen toeschrijven. Dien ten gevolge is zij met de meeste minachting bezield voor die uiterlijke, nietige bekoorlijkheden, welke minder verhevene wezens bezitten. Zij spreekt er over, juist zoo als gij en ik, waarde vriend, als we eene indigestie hebben, over de ontelbare schatten van een Rothschild spreken: ‘Allemaal slijk! Bah!’

Er zijn ook vele variaties van het ras, één trek hebben zij echter allen onderling gemeen, en dat is de haat, dien zij allen stervelingen toedragen, welke òf getrouwd zijn, òf getrouwd zullen worden; dat is vooral sterk bij de philanthropische oude vrijster. En deze schijnbare contradictie is gemakkelijk te verklaren; slechts weinige menschen zijn in staat om, even als een God, een geheel geslacht te beminnen, zonder op het individu te letten: liefde eischt wederliefde bij ons zwakke stervelingen: hoe zou zij, die zelve geene liefde inboezemt, een geheel ondankbaar geslacht kunnen beminnen? Ik geloof er even weinig aan als aan den steen der wijzen. Van daar dat zij niet begrijpen kan, wat de mannen bewonderen in haar lieve blonde nichtje Dorothea, en het is haar een even groot raadsel, dat het meisje dien mallen jongen van onzen vriend B..., ‘geen blaauwtje heeft laten loopen.’ Zij zelve, dat spreekt, - is ook meer dan eens ‘in de gelegenheid’ geweest: - maar daarvoor was zij te wijs!

Het is dus eene bijzondere voldoening voor haar, als het een harer vroegere vriendinnen in den huwelijken staat niet

[p. 306]

‘al te’ best gaat. Zij heeft altijd voorspeld, dat het zóó gaan zou: zij heeft het al lang vooruitgezien, enz., en zij reikt haar zegevierend de dorre hand, die echter noch hulp noch verzachting aanbrengt. Overigens verbiedt haar de christelijke liefde, om iets meer over Keetjes man te spreken: - als zij echter wilde; - maar zij moet bekennen, dat de schuld niet geheel en al aan zijn kant is. Ja - ja - en als de menschen maar iets godsdienstiger waren, dan zouden zij zich niet zoo ongelukkig gevoelen, onder de rampen van het dagelijksche leven, welke toch maar dingen van het oogenblik zijn en niet de moeite waard (voor iemand, die ze niet kent), ‘om er één oogenblik aan te denken.’

Overigens zijn de godsdienstige begrippen van de ‘oude vrijster’ van zonderlingen aard. Zij is eene ijverige aanhangster van den dominé, die een vurig discipel is van de Groningsche school, of hij is een echte ‘Groeniaan,’ of een ‘afgescheiden Christen,’ - of wat anders, - en die niet denkt zoo als hij denkt, - is volgens de ‘oude vrijster’ geen christen. Als hij een Groeniaan is, en gij ooit in ‘Waarheid in Liefde’ gelezen hebt, zijt gij een ketter; - omgekeerd, als hij een Groninger is, en gij ooit iets uit de pen van Groen onder uwe oogen genomen hebt, anders dan om het te verfoeijen, zijt gij ook een ketter. Het christendom is voor haar eene sektenschool, en die niet met haar op de bank zit, behoort niet tot de uitverkorenen.

De ‘oude vrijster’ heeft doorgaans, zoo niet vele vriendinnen, toch een groot aantal van medeleden van het een of ander weldadige genootschap, die de plaatsen van vriendinnen bij haar vervullen, en met wie zij ‘geregeld eens in de week,’ zoo niet converseert, ten minste ‘vergadert.’

Als het werk der ‘vergadering’ afgeloopen is, houden deze ‘oude vrijsters,’ die elkander bijna evenzeer haten, als zij alle overige menschen minachten, een vriendschappelijk praatje, hetwelk haar de gelegenheid verschaft, om eene afwezige zuster, tegelijk met het breiwerk, onder handen te nemen, of, zoo de krans voltallig is, om het oordeel over buren en vrienden te vellen.

Er wordt meer kwaad gesproken, en meer kwaad gedaan eer de slempketel bij zulk eene gelegenheid geledigd is, dan op al de geheime genootschappen (zoo die bestaan) in Nederland.

Dáár heeft men gehoord (het is eigenaardig, dat de ‘oude vrijster’ nooit zelve gezien heeft), hoe A, op de soirée van B, den geheelen avond, zijne arme vrouw geboudeerd heeft; - men weet ook zeker dat C. in de komedie van achter den stoel van mevrouw D. niet weg te krijgen was, - en iedereen begrijpt waarom E. er zoo zeer op gesteld was, om zijne mooije dochter aan den rijken, maar dommen F. voor te stellen.

Men meent ook uit eene goede bron vernomen te hebben, dat mevrouw G's rekening bij de modemaakster, in de laatste drie jaren niet betaald werd, - en iemand, die op reis geweest is, heeft den jongen H, die gezegd heeft, dat hij voor pleizier naar Italië ging, onder een troep koorddansers en jongleurs, ergens in het buitenland gezien.

Zoo gaat het door het geheele alphabet heen: en als de klok tien uur slaat en de vriendinnen weder uit elkander gaan, leggen zij zich rustig neder in het volle bewustzijn, dat zij zelve de beminnelijkste en voortreffelijkste der stervelingen zijn.

Zeer eigenaardig is het aan de ‘oude vrijsters,’ dat hare beminnelijkheid en liefdadigheid hoe langer hoe grooter

[p. 307]

wordt, naarmate het voorwerp er van meer en meer verwijderd is.

Zij hebben niets over voor de leden harer eigene familie; maar zij breijen kousen voor hare vriendinnen in de stad; ze zenden lange brieven en ruime giften aan weldadige genootschappen buiten af; zij zijn onuitputtelijk in hare milde gaven voor de Chinezen, en geraken over onze geachte broederen, de reeds genoemde menscheneters, in extase. Hoe minder zij echter zelven aan hare betrekkingen geven en doen, te meer vergen zij van die ongelukkigen terug. Er wordt geen beest in de familie geslagt, of de ‘oude vrijster,’ maakt aanspraak op een paar ‘rollen,’ of een stukje van den ‘haas.’ Geen varken sterft op bevel van een harer naastbestaanden, of de ‘schelharst’ is voor haar.

De eerste perziken uit de broeikas, de laatste groenten uit den tuin, komen haar van regtswege toe, - en zij ontvangt alles als een regt, - als een wettigen buit, waarvoor zij noch dank, noch dankbaarheid verschuldigd is. ‘De menschen weten immers wat ze doen!’ zegt zij met een veelbeteekenenden glimlach tot hare vriendinnen. Zij gevoelt al, dat zij oud wordt, - ja - ja - men kan al raden hoe haar testament gemaakt is!

En dat is ook het geval: zij blijft zich gelijk tot aan het einde: waarom zou zij na haren dood goed doen aan menschen, die zij haar geheel leven lang geplaagd heeft? - Zij sterft en hare nalatenschap strekt om een milddadig fonds ten voordeele harer tegenvoeters te verrijken.

Zij ruste in vrede! Ik ben blijde dat ik haar eindelijk begraven heb. Want, behalve een ouden vrijer, is er geen hatelijker schepsel op deze wereld te vinden, dan eene ‘oude vrijster.’

‘Smits,’ zeî mijne vrouw, die over mijn schouder gekeken had, terwijl ik het bovenstaande schreef, ‘Smits-lief,’ (zij voegt altijd het ‘lief’ er bij, als zij mij iets onaangenaams zeggen wil), ‘dat is vreesselijk overdreven; zóó zijn al de “oude vrijsters” niet: het is niet billijk, en ik zie er het nut niet van in, om eene geheele klasse van menschen zoo maar zonder reden bespottelijk te maken!’

Het is altijd onaangenaam voor den man, als de vrouw hem tegenspreekt: het is echter verschrikkelijk onaangenaam, het is zelfs onverdragelijk als zij gelijk heeft!

‘Bah!’ antwoordde ik kortaf: ‘Gij begrijpt er niets van: wat zoudt gij ook van oude vrijsters weten!’ en zonder een antwoord af te wachten, nam ik mijn hoed en stok en ging gemelijk de deur uit. Toen ik van eene lange wandeling, op welke ik den tijd vond mijne bedaardheid en goede luim te herwinnen, naar huis terugkeerde, ontwaarde ik, dat mijne vrouw de pen opgenomen had en gedurende mijne afwezigheid op de volgende wijze een slot aan mijn stukje gemaakt had.

‘En wie maakt eene “oude vrijster” tot zulk een onbeminnelijk schepsel? Ik geloof, dat het grootendeels de heeren der schepping zijn. Niets bederft het humeur en versteent het hart meer, dan zich gedurig veracht, of verwaarloosd te zien. Een meisje, dat door de natuur stiefmoederlijk behandeld wordt, kan gewoonlijk er op rekenen, dat de mannen de onbillijkheid van het lot steeds vermeerderen zullen, in plaats van die te verzachten. Als de mannen, en vooral de jonge mannen, Smits-lief, eene schoone vrouw zien, dichten zij haar al de gaven van geest en hart toe, welke zij zich in hun ideaal voorstellen. Als zij eene vrouw vinden, die hun oog niet aantrekt, is het al tien tegen één, dat zij ook hun hart niet zal weten te treffen. Het komt mij

[p. 308]

voor, dat men dit der vrouwen niet tot schande kan rekenen: ook is het maar natuurlijk, dat zij vergoeding zoeken in andere dingen voor het geluk, hetwelk haar ontzegd is.

Dus worden zij soms wel zeer philanthropische wezens, of dieren-vrienden, - omdat zij iets in deze wereld beminnen moeten, en wezenlijk het is hard van de mannen, haar dat kwalijk te nemen, waartoe zij haar zelven gedreven hebben. Waarde Smits! als ge eens een bedroefde weduwenaar zijt, maak het hof aan de leelijkste, meest philanthropische “oude vrijster,” die ge wilt. Ge zult zien, dat zij dadelijk de menscheneters en misdadigers vergeet, zoodra zij aan iets anders te denken heeft!’ (De hemel beware mij voor die ondervinding!)

‘Verder moet ik ontkennen, dat alle, of zelfs de meeste oude vrijsters zóó zijn, als gij haar afgeschilderd hebt: daar is tante Trui, ons aller vriendin sedert onze jeugd: die kreupel, ziekelijk en van alle schoonheid ontbloot, toch zoo rijk aan liefde was, dat zij reeds als kind een groot kapitaal aan kleine weldaden uitzette, dat haar later een ruim inkomen van dankbare liefde heeft opgeleverd. Zij was het, die ons eerst ons schoolwerk en onze poppen-kleederen hielp maken, en die later onze vertrouwelinge en onze raadgeefster werd, in de meer ernstige zaken van het leven. Weet ge niet, dat gij, zelfs met uw verheven mannenverstand, Smits-lief, dikwijls in moeijelijkheden, raad en hulp bij haar gehaald hebt? - en, waarde Smits, daar tante Trui nu vijf en zeventig jaren oud is, dunkt me wel, dat die ook eene oude vrijster mag genoemd worden?

‘Als gij nu, in plaats van knorrig de kamer uit te loopen, man-lief, een oogenblikje hadt willen blijven praten, zoudt ge dit ingezien hebben, en dan hadt ge mij zonder twijfel kunnen bewijzen, dat ik groot ongelijk heb, Smits-lief, als ik mij verbeeld, dat ge alleen de oude vrijsters zoo verschrikkelijk zwart hebt afgebeeld, om de volgende eenvoudige reden:

‘Het is zoo verleidelijk om aardigheden te zeggen of te schrijven! En aardigheden en hatelijkheden zijn soms bijna synoniem - of hoe de geleerden dat noemen! En als men zoo eene aardigheid gezegd heeft, wil men die niet terugtrekken om alles ter wereld niet! Ook hebt ge me eens vroeger verteld van den ouden Griekschen dichter Homerus, dat gij en Horatius van hem gelooft, dat “hij soms wel sliep,” - en dat dit wel eens het geval kan zijn met alle groote geesten? Man-lief! ik weet het niet; maar slaapt men soms niet; of ten minste, is men niet soms in den dut, als men meent dat “geestig zijn, hetzelfde is, als spotten, en zou het niet eens de moeite waard zijn, voor iemand, die zoo als gij zoo veel en over zoo vele onderwerpen schrijft, een stukje op te stellen, en daarin te bewijzen, dat hoe geestiger de mensch is, hoe liefderijker hij ook zijn moet, opdat bij niemand de gedachte opkome, dat een man, die zijn geest en tijd er aan verspilt om eenige ongelukkige vrouwen in een bespottelijk daglicht te stellen, bijna een even hatelijk schepsel moet wezen als de zoo zeer door hem afgekeurde “oude vrijster.” Dag, manlief, tot van avond!’

Mijne vrouw weet het onderscheid niet tusschen eene ‘oude vrijster,’ en eene ‘ongehuwde dame;’

daarom heeft zij mij zoo verkeerd begrepen. (O!)