De Tijdspiegel. Jaargang 11

[p. 102]

De geschiedenis van Amsterdam.

Beknopte geschiedenis der stad Amsterdam, door L.Th. Zeegers. Met platen en kaart. Amsterdam, Weytingh en van der Haart. 1853. IV en 497 blz.

Amsterdam, de hoofdstad van het koningrijk der Nederlanden, heeft in zijn oorsprong en ontwikkeling niets gemeens met de meeste hoofdsteden van andere rijken, meestal blinkende van den glans, welke er afstraalt van het hof eens magtigen heerschers. Ofschoon in de middeneeuwen, onder het leenstelsel, ontstaan als eene verzameling van enkele huizen of hutten, onder de bescherming van het slot der heeren van Amstel, leenmannen van den bisschop van Utrecht, zoo was het zijne bevestiging en uitbreiding voornamelijk verschuldigd aan den kloeken geest der bewoners, die de moerassige en dikwijls overstroomde streek met ijzeren vlijt en volharding in een bewoonbare plek herschiepen, aangevuurd door de voordeelen, welke de visscherij inzonderheid hun aanbood, waardoor meerderen werden aangelokt om zich daar te vestigen. De leenheeren moedigden dien aanwas van bewoners aan door hunne bescherming en 't verleenen van voorregten tot bevordering van den ontluikenden handel. - Zelfs de landsvorst, de vader en vriend zijner burgerlijke onderdanen, Floris V, graaf van Holland, bevoorregtte de bewoners van Amstelredamme met vrijdom van tollen. - Doch het was eerst toen deze plaats, na hevige geschillen en oorlogen, onder het onmiddellijk gebied van Holland geraakte, dat hare ontwikkeling hand over hand toenam. Hare schepen bevoeren de meer verwijderde zeeën, - gewapende bodems beschermden hen tegen de aanvallen van roovers of de kaperijen van naijverige mededingers, en onder de laatsten der graven was Amsterdam, ofschoon minder dan Antwerpen, een der aanzienlijkste koopsteden der Nederlandsche gewesten.

Bij het aanbreken van den dageraad der vrijheid hield Amsterdam, ofschoon de zaden voor eene omwenteling en afscheuring van Spanje ook daar rijkelijk gestrooid waren, de zijde des konings. Maar toen ook zij in 1578 het vreemde juk zich van de schouderen wierp, toen was voor haar ook een nieuw tijdperk van bloei en welvaart aangebroken. Amsterdam gaf het voorbeeld en was te allen tijde de voornaamste steun der groote uitrustingen en handelsondernemingen om den grooten wereldhandel te bemagtigen, en toen Philips haar de havens van Portugal sloot, deed zij hare wimpels zegevierend waaijen aan de kusten van Malabar en door den ganschen Indischen Archipel. De daaruit voortgevloeide winsten bevoordeelden niet slechts het gansche vaderland, en deden den strijd tegen Spanje van een wanhopenden en bijna hopeloozen tegenstand veranderen in den meest voordeeligen oorlog, maar Amsterdam inzonderheid dankte daaraan magt en aanzien. Dit blijkt niet alleen uit de groote uitbreiding, welke de stad sedert

[p. 103]

verkreeg, uit de pracht harer gebouwen en de menigte harer gestichten en inrigtingen van allerlei aard, - maar ook uit den invloed, welken zij had op het staatsbestuur en den loop der groote aangelegenheden, zoo in het gewest Holland als in het bondgenootschap der Vereenigde Nederlanden. Van Amsterdams voorgang hingen doorgaans af de vragen over vrede of oorlog, de beslissing der geschillen vóór of tegen het stadhouderschap en honderd aangelegenheden meer, waarover het hier de plaats niet is, in het breede uit te weiden.

Eene geschiedenis van Amsterdam, zal zij eenigermate voldoen aan de eischen van den tijd, behoort, onzes inziens, even als de levensbeschrijving van een bijzonder persoon, het kenmerk te dragen van dat, wat haar bijzonder karakteriseert, en moet naar aanleiding van de door ons vlugtig vermelde punten, de stad in haar eigenaardig licht voorstellen, onder de verschillende phasen, waarin zij zich voordoet. - De meeste bestaande stedebeschrijvingen, en daaronder ook die van Amsterdam, van Commelin, Wagenaar enz. zijn meer van statistischen aard, en voor zoover zij met vlijt bewerkt zijn, ook om de bescheiden en officiële stukken, welke zij bevatten, hoogst belangrijke bronnen voor de geschiedenis. Een soortgelijk werk werd noch door den heer Zeegers, noch door de uitgevers, op wier aanzoek hij het boven aangekondigde boek schreef, bedoeld. Veeleer eene omwerking of vervolg op het voor een zeventig jaren verschenen geschrift: ‘Amsterdam en zijne geschiedenissen in 't kort.’ - Maar als wij, met het oog op de gestelde vereischten, het tegenwoordige werk van den heer Zeegers beschouwen, en rekenschap zullen geven van den indruk, welken het op ons gemaakt heeft, dan kan een en ander niet gunstig uitvallen.

Onze hoofdbedenking is, dat wij in deze beknopte geschiedenis van Amsterdam, Amsterdam niet genoeg terugvinden, maar het te zeer verzwolgen achten in den stroom der algemeene geschiedenis des lands. De schrijver heeft dit zelf gevoeld, maar meent zich die vrijheid te hebben mogen en moeten veroorloven, ter zake van lezers, bij wie hij geene groote historische kennis mogt vooronderstellen. Wij kunnen deze verschooning niet laten gelden. Het is wel niet mogelijk eene monographie zaam te stellen zonder terugzigt op het geheel, doch dit laatste moet niet geschieden met te veel voorbijzien der specialiteit: - wat zou men zeggen van een schilder, die de hoofdfiguur deed verdwijnen onder de zorg voor en de uitvoerige behandeling van de stoffaadje? Wij gelooven dat de schrijver dit gebrek had kunnen voorkomen, wanneer hij een meer bepaald gezigtspunt gekozen had, van waar hij de geschiedenis der stad beschouwde; meer acht gegeven had op den aard en de bijzonderheden daarvan, waardoor zij inderdaad het hoofd werd van het vroeger gemeenebest, hetgeen zoo krachtig terugwerkte op hare bewoners, regenten zoowel als corporatiën, gilden, enz.

Zoo hadden wij, om maar iets te noemen, in plaats dier ‘uitweidingen op het gebied der Algemeene Geschiedenis des vaderlands,’ liever gewenscht een onderzoek naar de oorzaken van Amsterdams late toetreding tot het verbond der vrijheid, in 1578, waarover de heer van Enst Koning een stukje geschreven heeft, en waaromtrent nog meer bijzonderheden zouden kunnen in 't licht gesteld worden; meer bescheiden verlangd omtrent de bewegingen, zoo

[p. 104]

in het staatkundige als in 't godsdienstige, welke de gebeurtenis van 1578 voorafgingen en bewerkten; over het eigenaardig standpunt, 'twelk Amsterdam in de opvolgende tijden onder de steden van Holland innam, over de uitbreiding en den voortgang van zijn handel; over beroemde of belangrijke personen in onderscheiden betrekkingen, regenten niet alleen, maar ook handelaars, geleerden en kunstenaars. Zoo had deze geschiedenis eene geschiedenis der stad kunnen worden; nu is zij niet veel meer dan een overzigt der geschiedenis des vaderlands, met betrekking tot Amsterdam.

Wij erkennen dat zulk eene speciale geschiedenis meer studie en aanwending van bronnen vereischt, maar de gelegenheid daartoe zou welligt te vinden zijn in gedrukte en ongedrukte oirkonden, familie-papieren enz. alsmede in het gewigtig en belangrijk archief der stad, door de zorg en vlijt van den bekwamen archivarius, den heer Scheltema, in zoo goeden staat gebragt.

Omtrent eenige punten zouden wij met den schrijver verschillen. Zoo, b.v. met het, volgens Hooft, medegedeelde omtrent de feestelijke ontvangst van Leycester op het stadhuis (blz. 70), en het plaatsen van een bende schutters, achter een hangtapijt verborgen, gereed om bij den minsten schijn van onraad op hem los te branden; alsmede over het aan Leycester toegeschreven voornemen om veertien der wakkerste tegenstrevers van het Engelsch gezag te laten ombrengen. Berigten en vermoedens, welke den toets eener gezonde kritiek moeijelijk kunnen doorstaan, gelijk door anderen reeds is aangetoond. (Men zie, o.a. Beeloo, Noordholland en de Noordhollanders, blz. 280 en 290, in de noot).

Hier en daar hadden wij meer uitvoerige of bepaalde mededeelingen verlangd, b.v. de namen der twee advokaten (Kreet uit Rotterdam en van Castrop uit Amsterdam) op blz. 406; - den naam van den kommandant der 7000 gewapenden te Amsterdam, door van Rendorp gekenmerkt als ‘een jongeling, die nergens dan op de slagvelden der societeiten zijn kennis en ervaring had opgedaan,’ blz. 407; - de namen der leden van de nieuw aangestelde municipaliteit, ter vervanging van het provisioneel bestuur, blz. 435. Zoodanige vermeldingen zijn van belang in eene speciale geschiedenis!

De schrijver heeft goedgevonden zijne Geschiedenis met het jaar 1814 te eindigen, voor reden gevende: ‘dat, indien hij, volgens zijn oorspronkelijk plan de lotgevallen der stad had willen schetsen, van haar oorsprong af tot aan de troonsbestijging van Willem III, hij omstreeks het dubbel van het door de uitgevers bepaalde getal vellen druks zou hebben moeten eischen.’ Wij willen niet treden in eene beoordeeling van eene bepaling, welke stof en vorm perst in de banden eener boekverkoopers-speculatie, maar zeker is het dat de geschiedenis van Amsterdam daardoor zeer onvolledig is. En de reden, ontleend aan het belang der inteekenaren, wordt ook grootendeels verzwakt, als de schrijver betuigt: ‘het overige dat hem nog ter bewerking (t.w. na 1814) zou overgebleven zijn, voor het tegenwoordige achterwege te laten.’ - Dit ‘voor het tegenwoordige’ schijnt het voornemen aan te duiden, om den afgehechten draad later weder op te vatten en voort te spinnen; maar dan worden immers de inteekenaren toch verpligt, willen zij een vol-

[p. 105]

ledig werk bezitten, zich dat vervolg aan te schaffen?

Op blz. 151 wordt Jacob Cats voorzitter genoemd van de groote vergadering ten jare 1651 te 's Hage gehouden. De voorzitter was (tijdelijk) Pibo van Domia, bij ongesteldheid van den voorzitter Frans Donia.

Op blz. 321 wordt gesproken van de Oostenrijksche keizerskroon. Dit is onjuist voor dien tijd, toen nog geen Oostenrijksche keizerskroon bestond. De schrijver bedoelt: de Oostenrijksche erfstaten.

Op blz. 401 wordt het getal der inwoners van Amsterdam, in 1787, opgegeven als 250000 bedragende. Wij twijfelen of dit juist zij.

Op blz. 452 wordt gezegd, dat onder het bestuur van den raadpensionaris Schimmelpenninck, in 1805, de hand werd geslagen aan 't verbeterd onderwijs. Dit was van regeringswege reeds in 1801 geschied. In 1805 werden daarin slechts de noodige wijzigingen en verbeteringen aangebragt.

Ons blijft over nog een enkel woord te zeggen omtrent de taal en den stijl van dit werk. Over het algemeen moeten wij den schrijver den lof geven, van een duidelijken en beknopten stijl, eene niet geringe verdienste in een werk, waarin over zoo veel en velerlei, in eene vooraf bepaalde ruimte moet geschreven worden. Enkele malen slechts verkiest hij eene min gewone of te bloemrijke uitdrukking, of zondigt hij tegen de wetten der taal. - Zoo beviel ons minder de zinsnede op blz. 185: ‘Wie nog moeds genoeg had het hoofd onder het gewigt dier rampen [in 1672] op te beuren, was slechts bedacht om zijne geliefde betrekkingen en zijne bezittingen aan de vernielende bliksems van den Franschen Jupiter te onttrekken.’ - Waartoe die mythologische hyperbole in een burgerlijk verhaal? - Zoo ook maakt op blz. 283, te midden der beschrijving van het aansprekersoproer, de uitdrukking: ‘doch naauwelijks bescheen de traag aanbrekende dag weder de Amsterdamsche straten,’ een slecht figuur; gelijk op blz. 224: ‘Gelderland bood hem den hertogelijken mantel aan,’ voor het meer gebruikelijke ‘hoed.’ Benamingen als: ‘kardinaal-regent’ voor Richelieu, in plaats van kardinaal-minister: ‘de Munstersche myterheld;’ ‘de Utrechtsche mytervorst’ voor bisschop, komen ons ook in een werk als dit ongepast voor. - En op blz. 218: ‘Mislukt als deze onderneming [de bemagtiging van Charleroi door Willem III] was geweest, had de jeugdige oorlogsheld daarbij veldheerstalenten ontwikkeld,’ enz. is een Gallicisme, 'twelk, hoevelen van dien aard in de nieuwere litteratuur mogen zijn ingeslopen, niets schijnt te wettigen.

Wij hadden nog vele kleinere taalfouten opgeteekend, als, 't gebruik van 't meervoud voor 't enkelvoud: ‘'t volk wilde hun beminden landheer verlossen,’ blz. 8; ‘toen een groot aantal van edelen en steden op middelen bedacht waren,’ blz. 9; - of de verwisseling van dan en als: ‘Geen andere mogendheid was zoo geschikt om krachtdadige hulp te verschaffen dan [lees: als] Frankrijk,’ blz. 112; - of de overtollige bijvoeging van geene bij een ontkennend werkwoord: ‘verbod van geene krijgsbehoeften.... te leveren,’ blz. 70; - of tegen het geslacht: ‘over een maatschappelijke toestand,’ blz. 413; doch wij willen deze en anderen aan min naauwkeurige correctie toeschrijven, zoo als ook de drukfouten gevoel voor geval, blz. 237; aangemeld

[p. 106]

voor aangevuld, blz. 266, en den onverstaanbaren zin aan 't eind van blz. 352, waarschijnlijk veroorzaakt door het wegvallen van een ganschen regel. - Doch het gebruik van moeizaam, blz. 146 en elders, jaarhonderd, blz. 180, kon het niet uitblijven, blz. 349 en elders, schijnen ons onduldbare germanismen toe. Ook zouden wij twijfelen of het min gebezigde brink voor rand, in de volgende zinsnede: ‘Nederland.... van den brink des ondergangs gered,’ blz. 180, wel duidelijk zij, vooral voor lezers als de schrijver zich aan het slot van blz. III van zijn voorberigt voorstelde!