De Tijdspiegel. Jaargang 11

[p. 429]

Letterkunde.

Eene geruchtmakende stille.

Anna Maria van Schurman, door Dr. G.D.J. Schotel, predikant te Tilburg, met portret en facsimile. 's Hertogenbosch. Gebr. Muller. 1853.

Wie het overbekende la critique est aisée het eerst schreef, en althans wie het zoo losjes en stellig nazeggen, hebben zeker niet ondervonden wat den recensent van tijd tot tijd bewaard blijft. - Men is à son aise, als een onervarene in de kunst, wien toch aan een diner het noodlottig trancheergereedschap in handen wordt gegeven, als een leidsman maar die van den weg raakt, wanneer men ten minste nu en dan een werk in handen krijgt, dat allezins geschikt is om den recensent nog wat te leeren. - Gelukkig, dat er een uitweg overblijft, een wel vaak maar dan veelal stillekens betredene, die namelijk, dat men zich van recensent tot referent degradeert en het werk - aankondigt.

Wij doen zulks hier den letterarbeid van Dr. Schotel, den man die veelal diep graaft, doch om op eene steenrots den grond te leggen, die ons thans het beeld te aanschouwen geeft van eene vrouw, aan wie wel een eerste rang wordt toegekend onder onze beroemde vaderlandsche vrouwen, maar die toch te weinig, vaak verkeerd gekend werd, van wier uit- en inwendig rijke leven, op eenige weinige hoofdtrekken na, schier niets wordt geweten, ja die veelal in menig opzigt werd miskend.

Miskend? - Zij was immers eene geleerde van 't ergste soort onder hare sekse, eene dame savante, eene blue stocking, en kent gij dan Molière, Moore en Kästner niet? - En hoe na brengt dichten en hekelen wel aan de waarheid? Wij gelooven gaarne dat er onder zijn, die beter aan gade en kroost hare zorgen mogten gewijd hebben, maar willen der vrouw haar regt op wetenschap ook niet betwisten. Wat enkelen van hare kunne, ondanks vooroordeel en belemmerende maatschappelijke omstandigheden deden en werden, moge het pleit beslissen. Of hoe weinig heeft in 't algemeen onze opvoeding aan meisjes gegeven dezer wezenlijke ontwikkeling in 't oog! In den strijd, waarvan Dr. Schotel op blz. 69 gewaagt, ten aanzien

[p. 430]

van de beschouwing der vrouw, zijn wij bepaalde voorstanders van het gevoelen dat op de kerkvergadering te Bazel (?) werd uitgesproken, namelijk, ‘dat de vrouwen menschen zijn.’ - En waarom zouden zij dan, ook waar aanleg, lust, gelegenheid elkander ontmoeten, in wetenschappelijke ontwikkeling het niet zoo verre mogen brengen als deze haar dat gunnen? - Wie dáárom op Anna Maria van Schurman laag zouden willen nederzien en haar als een uitwas of monster beschouwen, dien mogen wij herinneren, dat de opvoeding van meisjes uit den hoogeren burgerstand, voor een paar eeuwen zooveel meer leidde tot een degelijk en klassiek weten, dan de beschaving welke men nu aan haar brengt. Het was niet zoo ongehoord als in onzen tijd van oppervlakkigheid, dat zulk een meisje de oude talen aanleerde en zich eenige kennis van het Oostersch verwierf. Onze Anna Maria van Schurman was dus minder abnormaal dan zij dit nu zou zijn. Zij stond hooger dan hare medezusters, niet zoo van dezen afgezonderd; zij was minder eene uitzondering dan eene uitstekendheid. - En dan zeer uitstekend!

Men zie wat Schotel ons van den omvang harer wetenschap mededeelt, zoo wel waar hij haar als beoefenares der taalkunde als der wetenschappen voorstelt, of waar hij ons opgeeft, in welke betrekking zij stond tot beroemde geleerden van haren tijd. - Dat het een en ander niet tot de ligte literatuur kan behooren, die door behagelijken vorm bekoort, lag in den aard van het onderwerp. Wie echter bij ‘onderhoudend’ nog aan iets anders wat meer solide is, denkt, zal dit hier in geenen deele missen. Wij mogen niet terughouden wat overbekend is, dat men, waar Schotel werkt, grondigheid, naauwkeurigheid, tot uitputting toe, te wachten heeft; wij weten, dat hij de halmen niet achter zich laat liggen - hooge verdienste, ja noodzakelijkheid bij arbeid als de zijne. - Maar is hier het ‘licht’ niet onbestaanbaar met - niet doodelijk voor het leven, althans voor de levendigheid? - Schotel schijnt daarvoor bezorgd te zijn, blijkens zijne Voorrede. En het ligt in den aard der zaak, dat men zich, zoo opdiepend, daarbij niet altijd met vlugheid en zwier beweegt. - Doch levendigheid van voorstelling? Men zie het eerste hoofdstuk op menige bladzijde, waar tusschen de zinnen daarenboven veel is te lezen wat verraadt hoe hij te huis is in 't verleden. - Vraagt men warmte, gloed zelfs? - Die is verspreid, die tintelt in de schets van Jean de Labadie en in menig tafereel uit zijn leven en omgang met de hoofdpersone in zijn werk, die verdiende dat haar beeld werd opgewerkt en geschetst, gelijk Schotel zulks hier deed.

Immers, hoe diep de stempel van den tijd, waarin zij leefde, ook was ingedrukt in haar, die anders een zoo rijk inwendig leven leidde (men zie het hoofdstuk ‘de godsdienstigheid van Anna Maria van Schurman’;) waar het de vroomheid van het hart gold, waar het er op aankwam om die vroomheid met der daad te bewijzen; hoe zien wij daar de kunstenaars, de geleerden in liefelijken glans blinken, waar de hoogbeschaafde, alom gevierde zich wijdt aan wie haar de naaste en lijdende waren! Daar ‘in die diepe afzondering en aan het krankbed der lijdende’ praalt van Schurman in den zachten luister der opofferende liefde, die het heilige der heiligen mag heeten in den tempel van het vrouwelijk gemoed. - En daarop ziende, wie mogt het haar euvel duiden - hoe kon het anders? - dat zij zich, waar gezetheid

[p. 431]

op het woord in een doodend uitpluizen van de letter en een dor dogmatismus ontaardde, of laf spel des vernufts met heilige waarheid werd gedreven; - wie mogt het haar euvel duiden, dat zij zich afgestooten gevoelde door band en vorm, waarin men het levende, vrije Christendom had geprangd, of door de karikatuur welke men er van maakte, en dat van Schurman separatiste werd? Dan behoeft men geen kind dezer wereld, geen twijfelend philosooph, geen ongeloovige te wezen, om te onderschrijven wat Schiller dichtte:

Welche Religion ich bekenne? Keine von allen,
Die du mir nennst! - Und warum keine? Aus Religion.

Wij zouden bijna zeggen, het oog slaande op de meesterlijke schets welke Schotel ons van Labadie geeft, den worstelende om de waarheid, en op zoo menigen trek in het karakter, ja op geheel het gemoedsbestaan van Anna Maria - wij zouden zeggen, daar moest aantrekking, drang tot vereeniging, Wahlverwandtschaft, bestaan en zich doen gelden. Wij keuren dan bijna elk gevoel natuurlijk, waarmede van Schurman den vurigen, gemoedelijken man begroette, zoo als dat ons in het negende hoofdstuk, ‘Anna Maria van Schurman, eene discipelin van Labadie,’ wordt medegedeeld, en met belangstelling, met goede wenschen in het hart, slaan wij - mogen wij ook de afscheiding op zichzelve beklagen en erkennen wij ook daarin nu en dan aanmatiging en overdrijving - dat hoopken van ‘heilbegeerige, heilzoekende, godzalige zielen,’ op zijne gangen vol beproeving, maar die de trouwe staalt, gade. Wij doen zulks te meer en met te meer eerbied voor het waarachtig christelijk element, dat zich daarin bij van Schurman openbaart, als zij daardoor ‘tot kennis van zichzelve komt en zichzelve geheel ontdekt,’ en nu een' hoogeren trap van christelijken zin en deugd bestijgt, waarop zij ontwaart en met schaamte bekent ‘dat zij aan ijdelheid, eerzucht, en hoogmoed hare offers had gebragt,’ moge zij dan ook droomen, droomen van eene volmaakte gemeente hier op aarde, niet gedachtig aan het woord van den Heer; ‘Laat ze (beide, onkruid en tarwe) zamen opwassen tot den dag des oogstes!’ - Immers hoever blijft zij steeds van dien onverstandigen, liefdeloozen ijver, te allen tijde schier bewezen, welken men het: - ‘weet gij niet van hoedanigen geest gij zijt?’ mogt vragen, die daar komt blakende en verdervende!

En daaraan, aan die rigting, hecht zich nu Van Schurman met eene trouw die van geen verlaten weet, zoodat dezer geschiedenis schier de hare wordt. Zoo vergezellen wij haar naar het vrije rijksstift Herfort, later naar Denemarken, waarheen de gemeente der Labadisten wordt verstrooid, totdat zij eindelijk te Wiewerd ruste vindt en later eene hoogere rust ingaat, dan die de aarde gunt en geeft.

Zoo mogt het leven der geroemde, gevierde in betrekkelijke vergetelheid en afzondering eindigen; zij voedde de overtuiging, dat zij slechts den schijn en het nietige had opgeofferd, om het wezenlijke en degelijke te kiezen, dat zij in hare armoede rijk was geworden. En die overtuiging stond de proef door, waarop het sterven den mensch in zijne gangen stelt. Berusting, vrede, hoop omgaven hare doodssponde. - Eenvoudig, maar door die eenvoud treffend, deelt de schrijver ons dit mede, terwijl het laatste als het eerste in het werk blijken draagt van de naauwgezetheid, waar-

[p. 432]

mede hij zoo vele bronnen heeft gebruikt als hem ten dienste stonden.

Proeve daarvan zijn mede de aanteekeningen, die veel meer dan een derde van het werk uitmaken, en die tevens het bewijs leveren van Schotel's stalen vlijt en rijkdom van wetenschap. - Wij hebben hier eene monographie zoo volledig, als weinige, die daardoor meer wordt dan monographie. - Spijten zou het ons, indien velen zich door vrees voor drooge dorheid lieten afschrikken van dezen doorwrochten letterarbeid, die een helderstralend licht is in een der kapellen van den grooten tempel des christendoms, het bezoek en de beschouwing overwaardig, doch waarin tot hiertoe karig schijnsel werd geworpen, zoodat veel niet in zijne ware gedaante en in zijn werkelijk schoon werd gezien.

De uitvoering? - 't Is van gebroeders Muller, en die naam zegt, als die van sommige andere uitgevers hier te lande, genoeg.

Wij zouden menige zuster-pastoorske durven in beraad geven, of het niet een welkom geschenk zou zijn aan den echtgenoot? - Wij voor ons hadden het bij de eene of andere gelegenheid gaarne als zoodanig ontvangen en begroet.

chonia.