De Tijdspiegel. Jaargang 11

De aarde staat stil!
Of de reactie tegen de sterrekundige en kosmographische wetenschap.

In den laatsten tijd is de sterrekunde en de daarop gegronde kosmographie met reuzenschreden vooruitgegaan. Nieuwe ontdekkingen in het onmetelijk gebied des hemels, hebben onze blikken daarin verruimd, en een aantal tot hiertoe onbekende hemelligchamen, hebben hunne plaats bij de reeds bekende ingenomen.

[p. 424]

Waarneming en berekening vereenigden zich hiervoor in eene schoone overeenstemming, de werktuigen werden meer volmaakt, telescopen en kijkers drongen dieper door in de grenzenlooze ruimte des heelals, en de wiskunde bragt het zoover, van uit den loop en het gewigt der bekende planeten eene nieuwe te vinden en haren loop en standplaats a priori te bepalen. Hoe vele kleine planeten zijn er niet ontdekt, hetgeen onmogelijk zoude geweest zijn, indien men geene naauwkeurige sterrekaarten en catalogussen had kunnen vervaardigen, die iedere beweeglijke ster spoedig doen gewaar worden. De loop der kometen werd naauwkeuriger berekend, hare terugkomst vooruit aangekondigd en door de uitkomst bevestigd, en het terugblijven van sommigen uit de storingen verklaard, die de groote planeten op haren loop uitoefenen.

De jongere Herschel, Struve, Mädler, Le Verrier en onze voortreffelijke landgenoot Kaiser, zijn waardige opvolgers van den ouderen Herschel, Euler, La Lande en La Place; zij hebben op de grondslagen der wetenschap, eenmaal door Copernicus, Kepler en den onsterfelijken Newton gelegd, even als deze verder voortgebouwd en hunne pogingen zijn met het schitterendst gevolg bekroond geworden.

De kennis van het zamenstel des heelals is tevens meer algemeen geworden, de slotsommen van het scherpzinnigst en naauwkeurigst onderzoek, van de onvermoeidste en naauwlettendste waarneming, zijn op eene meer algemeen bevattelijke wijze aan het beschaafd publiek kenbaar gemaakt. De onkunde, de vooroordeelen, de bijgeloovigheden en bekrompene voorstellingen, zijn voor eene juistere voorstelling en eenen ruimeren en meer verlichten blik in het gebied der natuur verdwenen.

Op de voortreffelijke Exposition du systême de l'Univers van La Place, volgde in onzen tijd de Beschrijving van den Sterrenhemel van onzen Kaiser, die zoozeer geschikt was om de hoogte der wetenschap voor een beschaafd mensch toegankelijk te maken en hem een volledig inzigt te doen verkrijgen in die verbazende uitkomsten waartoe de sterrekunde thans gekomen is.

De Kosmos van Von Humboldt vereenigde als in een brandpunt al hetgeen tot nog toe voor de kennis der natuur gedaan was, en hing een tafereel op, waarin zich die kennis in hare oneindige verscheidenheid afspiegelde, met eene duidelijke klaarheid en zeldzame volledigheid, die het tot een der meesterstukken van den menschelijken geest verheffen, tot een leiddraad en handboek voor den meergeoefende, en eene bevattelijke onderrigting voor den minkundige, die echter niet van alle wis- en natuurkundige kennis ontbloot moet zijn.

De geschiedenis van de vorderingen in de kennis van het heelal is in den Kosmos ook met groote, maar juiste trekken geschetst, van de kinderlijke voorstelling der oude Oostersche volken en Homerus af en bij de Grieksche wijsgeeren en sterrekundigen; terwijl zij aantoont, hoezeer de denkbeelden hieromtrent achtereenvolgens bij Thales, Pythagoras, Philolaus, Plato, Eudoxus, Aristoteles, Aristarchus, Hipparchus, Ptolomeus zijn verruimd, juister en meer wetenschappelijk zijn geworden. Hoe dat reeds Philolaus, en misschien Plato, een duister begrip van het ware wereldstelsel, van de draaijing der aarde om hare as en hare beweging om de zon hadden, die door Aristarchus werden aangenomen, zonder echter veel bijval bij zijne tijdgenooten en de volgende geslachten te vinden. Bijna tweeduizend jaren bleef

[p. 425]

zijn gevoelen slechts eene stoute gissing zonder eenigen grond; totdat Copernicus dat weder opvatte en met wetenschappelijke gronden ondersteunde. Het oude stelsel van Ptolomeus, dat in de midden-eeuwen uitsluitend geheerscht had, moest eindelijk vallen, hoezeer door de scherpzinnigheid van een Tycho Brahé en door de inquisitie van het Vatikaan geschraagd en ondersteund. Galileï, niettegenstaande hij moest herroepen, en Kepler bouwden door hunne ontdekkingen en berekeningen het gevoelen van Copernicus tot een vast zamenhangend stelsel op, dat door den grooten Newton eindelijk op onwrikbare gronden werd gevestigd.

De leer der aantrekkingskracht, door hem ontwikkeld en op het zamenstel der wereld en den loop der hemelligchamen toegepast, is het verband dat het geheel van den Kosmos in stand houdt, en ieder zonnestelsel met zijne planeten en wachters, niettegenstaande de onvermijdelijke storingen, aan hunne vaste loopbanen ketent, dat den loop der kometen regelt en doet vooruitzien, en ons den blik vergund heeft in de oneindige beweging der verschillende ligchamen, die de grenzenlooze ruimte des hemels vervullen. Niets is hierin in stilstand, noch de aarde, noch de zon, noch de vaste sterren, allen bewegen zij zich; zoo als de maan, de planeten en kometen, om de middel- en zwaartepunten van het stelsel, waarvan zij een deel uitmaken; de maan om de aarde, deze om de zon met de overige planeten; de kometen om de zon, en sommigen misschien om meer zonnen. Onze zon met haar stelsel, om eene grootere, die met het melkwegstelsel, waarvan zij een deel uitmaakt, volgens Mädler, om eene centraalzon zich beweegt. Terwijl zonnen om zonnen, als bij de dubbelsterren, en melkwegen om nevelvlekken zich rondwentelen, volgens de eenvoudige wetten der aantrekkingskracht, zoodat hier onze geest duizelt voor de oneindigheid, waarin wij ons verliezen.

Niettegenstaande deze heerlijke slotsommen eener wetenschap, die het sieraad van den menschelijken geest is, en ofschoon zij geenszins op willekeurige hypothesen, maar op stellige waarheden, door waarneming en berekening bevestigd, is gegrond, blijven sommigen nog blind voor het verhevene tafereel dat zij van het zamenstel des heelals heeft opgehangen, en doof voor hare uitspraken; zij zijn, of houden zich onkundig van de verbazende ontdekkingen die er gedaan zijn, en als waren er in de laatste eeuwen geene onderzoekers en waarnemers des hemels geweest, die ons door de vruchten van hunnen arbeid verbazen, willen zij ons tot de duisterheid der middeneeuwen in de wetenschap der natuur terugvoeren.

Het is uit Duitschland, dien zetel der wetenschap, maar tevens ook den weligen grond, waarop zoo vele ijdele bespiegelingen, hersenschimmige gevoelens en paradoxe leerstellingen ontspruiten, dat zij voortkomen. Hier treedt een Dr. Schmitz met eenen kleinen Kosmos op, als een kampioen tegen dien van Von Humboldt, dien hij, stout genoeg, van onkunde, dwaling en blind aanhangen van verouderde gevoelens in de wetenschap der natuur durft te beschuldigen! Maar hij heeft een nog vreeslijker medestander in Dr. Schöpffer, die als een bekeerling erkent, dat hij van zijne vroegere aankleving van het stelsel van Copernicus teruggekomen is, en tot de ware leer van Ptolomeus en Tycho-Brahé is weêrgekeerd. Het schijnt voor het midden der 19^e eeuw bewaard, om weder tot het oude in godsdienst, staat-

[p. 426]

kunde en wetenschap te willen teruggaan. Velen hebben den overmoed, om de vorderingen der drie laatste eeuwen te loochenen en te bestrijden, en onkunde, vooroordeel, door schijngronden bekleed, in de plaats van het naauwkeurig onderzoek, gepaard met eene vrije en onbekrompene beschouwing, en wetenschappelijk gegronde bewijsvoering te stellen.

Men poogt weder de ongerijmdste stellingen, aangaande de sterrekunde en de kosmographie, te berde te brengen. Vooral heeft men het geladen tegen de leer der algemeene aantrekkingskracht, dat ook de spil is, waarop het heelal draait, en de sleutel voor hetgeen ons vroeger in de bewegingen daarvan verborgen was. Vóór vele jaren verscheen er reeds een werkje van een landgenoot, l'attraction détruite ou le mouvement primordial. Schmitz en Schöpffer loochenen ook het bestaan dier algemeene kracht, welke Newton boven alle wetenschappelijke bedenking verhief. Wat stellen deze tegensprekers hiervoor in de plaats? Het schijnt dat le mouvement primordial niet anders was, dan een andere hooggeleerd klinkende naam, aan dezelfde zaak gegeven. Bij Schmitz wordt de aarde door de zon niet aangetrokken, maar evenals de andere planeten uit haren onuitputtelijken schoot weggeslingerd, om zich daarvan meer en meer te verwijderen, dagelijks in te krimpen en als een diamant te versteenen! Voor Schöpffer staat de aarde stil, zoo zij een bol is, welke is dan de kracht die haar ondersteunt? Of zoo zij als eene platte schijf moet aangezien worden, waarop rust zij dan? Misschien wel evenals bij de Indianen op den berg Meroë, op een olyphant, op een schildpad, op een.... Als men, zoo als beide geleerde heeren, alle gezonde begrippen van mechanica, natuur- en sterrekunde mist, behoeft men zich niet te verwonderen de ongerijmdste beweringen bij hen aan te treffen, zooals: dat de aarde op de eene plaats gedurig van stof vermindert en op de andere vermeerdert, namelijk door de koude aan de polen onophoudelijk inkrimpt, en door de warmte aan den evennachtslijn voortdurend uitzet; dat, indien de aarde zich bewoog, en de zon die aantrok, de dampkring en alle losse ligchamen naar de zon zouden vliegen; dat wel de donkere maar niet de lichtende voorwerpen, naarmate van hunnen afstand, in ons oog verkleinen, zoodat het wel mogelijk is, dat de zon, de maan, de planeten en de sterren, niet grooter zijn dan zij ons wel toeschijnen! Weldra zullen zulke verhevene geesten, aan wie de zoo klaarblijkelijke zinnelijke proeven, als die van Foucault voor de wenteling der aarde om hare as, duister en onverklaarbaar voorkomen, tot het oude eerwaardige gevoelen terugkeeren, dat de aarde, als eene schijf door de zee omringd, de grondvlakte der wereld uitmaakt, en, als onder eene glazen stolp door het hemelgewelf bedekt, waarin zich in verschillende draaikringen, zon, maan, planeten en kometen bewegen, en waaraan de vaste sterren als kleine lichtjes gehecht zijn, het voornaamste deel van de schepping Gods uitmaakt, voor welke al de overige hemelligchamen geschapen zijn. Er schijnt eene strekking te bestaan om deze kinderlijke denkbeelden over de zamenstelling des heelals, onder de onkundige menigte weder meer ingang te doen verkrijgen. Sommigen werken uit onkunde, of tegen licht en beter weten aan, uit andere bedoelingen, hiertoe mede. Waarom worden in ons vaderland zulke voortbrengselen van domheid, dweepzucht of geheime bedoelingen in onze taal over-

[p. 427]

gebragt, en het onwetenschappelijk publiek aangeboden, dat uit godsdienstige vooroordeelen misschien, daaraan gereedelijk zijnen bijval schenkt, of zooals het gemeenlijk gaat, dat de kwakzalvers met hunne specifieken, algemeene en huismiddelen, voor alle ziekten en kwalen, meer vertrouwen genieten bij den onkundigen hoop, dan de echte en wetenschappelijke geneeskundigen, met gretigheid zonder eenig onderzoek als onbetwistbare waarheid aangenomen, en de stellige uitkomsten der natuur- en sterrekunde als hersenschimmen bespot, of als gevaarlijke gevoelens in verdenking gebragt? Het is de pligt van iederen kundigen en beschaafden mensch tegen zulke geschriften te waarschuwen, die in hunne nietigheid en ongerijmdheid ten toon te stellen, en de slotsommen der wetenschap, die door de uitkomst zoozeer worden geregtvaardigd, hiertegen krachtig te doen uitkomen, ten einde de waarde van den menschelijken geest in het verhevenst onderzoek, en de grootheid van God in Zijne oneindige schepping, te handhaven.

J.A.B.