De Tijdspiegel. Jaargang 10

Des vriends gave aan - niet voor den vriend.

Frederikstad aan de Eider en hare Hollandsche gemeente. - Historische mededeelingen omtrent beider stichting, door Dr. Joannes Tideman, Predikant te Rotterdam. Met platen. Uitgegeven ten voordeele van den herbouw der verwoeste Kerk dier gemeente. Te Rotterdam, bij van der Meer en 'Verbruggen. 1852.

Een wat lange titel voor een werkje van minder uitgebreidheid - kon een vitterig recensent zeggen. - Maar waar is een woord te veel? En het zijn immers niet altijd de dikke, lijvige, compres gedrukte werken, waarin staat, wat wij inderdaad het méést zouden noemen. Het lange nat is o! zoo geduldig, in de wereld des schrijvens als in die van het koken. Wij beklagen niettemin ieder die het moet slikken, tenzij het zijn lust en keus mogt wezen. - En dat krijgen wij hier voorzeker niet. Het boekske is eene zeer belangrijke monographie, eene waarlijk niet gemakkelijke rubriek in de letterkunde, die dwingt om kras af te bakenen, de lijn wel scherp te trekken, vooral waar het medegedeelde zoo naauw is zamengeweven met groote gebeurtenissen. En dat was hier het geval.

Mogt ook Frederikstad en hare stichting, - dank misschien grootendeels aan de Boekzaal, waarin men meermalen van Frederikstad aan de Eider las, dat het vacant of dat de plaats vervuld was, en dat wel de Remonstrantsche door een' Hervormde, mogt de plaatsing daar van mannen als de heer van Rhijn, die dáár eene tijdelijke wisselplaats van geloof als van verblijf en van den wakkeren Mensinga, die daarmede aan wetenschap en kerk in 't vaderland half ontrukt werd - mogt ook door dit een en ander Frederikstad's naam nog worden genoemd en haar oorsprong gedacht; - het stadje en zijne betrekking op ons vaderland, zijne lotgevallen en toestand was niet zoo bekend als het zulks verdiende.

Niet alsof het bestemd schijnt om nog van Nederlands aanzijn, kracht en veelomvattend ingrijpen in de geschiedenis der menschheid te getuigen, wanneer

[p. 256]

mogelijk, hetgeen God verhoede! onze nationaliteit, als die van andere, grootere volken, in den breeden vloed van andere natiën zal zijn verzwolgen. Het laat zich verwachten dat het Hollandsch element dáár, gelijk dat met Berlijn plaats had, in het Duitsche zal worden opgelost; en eer zal Holland aan de Kaap en in Japan een lang nog onverwoestelijk spoor van zijn aanwezen hebben gedrukt. - Maar Frederikstad verdient meer bekend te blijven als gedenkzuil van moed en trouw aan heilige overtuiging in dagen die een der schitterendste en van andere zijden een der donkerste tijdperken in 's lands historie mogen worden genoemd, dagen, waarvan wij den ook door den geest en de begrippen van onzen tijd gewijzigden terugkeer niet kunnen wenschen. Dan legt Frederikstad mede, bij sommige verschijnselen en stellingen en bewegingen des tijds, ons de bede op de lippen: - ‘Heer, blijf bij ons, want het wil avond worden!’-

Geleidelijk en klaar, bevredigend is de schets die ons hier van de wording van Frederikstad wordt gegeven, waaraan wij slechts nog gaarne wat meer aangaande de tegenwoordige gesteldheid van stad en gemeente toegevoegd hadden willen zien. Daaraan werd te gemoet gekomen door eene schets van den zedelijk godsdienstigen toestand, naar wij ons herinneren, in de Kerkelijke Courant, onlangs door den heer Van Vollenhoven gegeven, terwijl Mensinga door zijne uitgegeven leerredenen gerekend mag worden er enkele trekken aan te hebben toegevoegd. - Nog meer behaagde ons de kalme, waardige, hoogstgematigde toon, waarop de schrijver gewaagde van die tijden, toen de pas bevrijden banden smeedden, hardheid hadden voor de broeders in 't geloof, die met hen stonden en streden, een toon die voorbeeldig mag heeten. Er is geen woord van hardheid, geene enkele uitdrukking te vinden die gevoeligheid verraadt bij de behandeling van lotgevallen van het voorgeslacht, die deze zoo ligt bij het nakroost konden opwekken. - Met eenige bevreemding heeft het ons steeds vervuld, dat Niellius en zijn medeafgevaardigde hunne instemming met de Luthersche leer konden betuigen, wier aanhangers toenmaals vrij gesteld waren op orthodoxie. - Kort maar bondig wordt aangetoond, waardoor de bloei, welken men zich voor de nieuwe stichting beloofde, niet kwam, en de wat sanguinische verwachtingen van Fredrik III, waarvoor evenwel, bij den rijkdom, de relatiën, de energie der toenmalige Hollanders, niet alle gronden ontbraken, niet werden vervuld. De stad mogt niet zoo gunstig gelegen zijn voor den handel als Hamburg, dat vroeger groot was en later zoo groot werd, wat de Nederlander kon, welke hinderpalen hem niet vermogten te beletten in zijne ondernemingen, hoe bleek dit toenmaals aan Amsterdam! Had in het vaderland niet weldra meerdere verdraagzaamheid veld en voet gewonnen; wie weet welken keer de zaken hadden genomen, en hoe het woord dat Frederik de Groote later zou spreken, was bewaarheid: - ‘Le faux zèle est un tyran, qui dépeuple les provinces.’

Met weinige woorden en zoo, dat wij van den Remonstrant wel zédig mogen zeggen, gedenkt D^r. Tideman dat de gemeente te Frederikstad van tijd tot tijd uit deze landen werd ondersteund. Die ondersteuning was meermalen belangrijk, zoodat wij, sans comparaison trop large et qui file tout, onwillekeurig in den ouden klokluider en diens ijver

[p. 257]

(blz. 28) een beeld zouden kunnen zien van wat de societeit en de broeders der gemeente hier te lande waren en deden. Was ik dichter, ik zou den man tot onderwerp kunnen kiezen van een lied.

De waardige schrijver noemt blz. 32 ‘Frederikstad een gedenkteeken, waarin politieke en kerkelijke geloofsdwang staat geoordeeld voor het oog der wereld.’ - Juist; slechts zeer te betreuren is het, dat men daarvan niet als van andere gedenkteekenen kan zeggen, dat het den dood aankondigt, en dat de laatste overblijfselen daar in de groeve der vertering de verwerking inwachten tot nieuwe, levende ligchamen. Helaas! de schrijver moest er bijvoegen:- ‘tot waarschuwing ook van onzen tijd.’ - Hoe gaarne zagen wij het grafteeken opgerigt voor dweepzucht en onverdraagzaamheid! Waren die maar eerst voor goed dood! Hoe gaarne gingen wij achter het lijk! - Wie daaraan den doodslag kan begaan, die helpe! - Toch is er gewonnen, zij het nog altijd te weinig. De nieuwe Hollandsche kerk zal - dit wenscht men - ‘een getuide worden van de toegenomene gemeenschap des H. Geestes in de vaderlandsche kerk, wier christelijke liefde thans helpe [het is reeds “helpt”] herbouwen, wat een lang betreurde onverdraagzame godsdienstijver eens dwong te bouwen.’ - Die denkwijs is wel nog niet algemeen heerschend, er is een geest die de kerk scheurt, zoodat deze soms op de aarde valt en zich wentelt en schuimt; doch het paroxysmus is niet zoo hevig als weleer, en mettertijd zal de Heer dien gebieden om uit te varen en voortaan niet meer in haar te komen. - Aan den heer Tideman, den gematigden schrijver van de Remonstrantie en het Remonstrantismus, aan den heer van Teutem, die den Lutherschen broeder die zijne hulp en medewerking vroeg, gaarne te wille was, ligt het niet, dat de scheidingsmuur niet reeds nog lager afgebroken, het belemmerende puin niet nog meer uit den weg geruimd is.

Vijf plaatjes in steendruk, Frederikstad van de westzijde, een Gezigt in de stad, de Remonstrantsche kerk van binnen zoo als zij was tot op de vernieuwing in 1840, de Bouwval der verwoeste kerk, de Kerk van binnen, zoo als zij was na de vernieuwing in 1840, benevens een platte grond van de stad, maken van het ‘met platen’ wat meer dan zulk eene halve waarheid als dat knibbelende woord op de titels gewoonlijk behelst.

Het was eene lieve gave door den broeder aan den jubelbroeder geschonken - neen gewijd! Gever als nemer, de een in zijn arbeid, de ander in zijne vreugde belangloos, beide op hooger belang, op nood van broeders het oog hebbende. - Mogen de goede wenschen in de opdragt verwezenlijkt worden!

En hoe scheidt de lezer van onze aankondiging? - Hebt gij het werkje u nog niet aangeschaft, ga dan heen en offer uwe gave, God dankend voor den nog op dit punt beteren tijd, en om een steen toe te brengen aan het graf der godsdienstige onverdraagzaamheid, waarop de grondslag van den tempel eener onbekrompen, christelijke liefde worde gelegd!

chonia.