De Tijdspiegel. Jaargang 10

Een woord over volk, staat en kerk, Roomsch-katholicismus, rationalismus en reformatie, door AJ. van Eelde, Te Amsterdam, bij W.H. Kirberger. 1853.

In juist 40 blz. behandelt de S. de hoogst gewigtige onderwerpen, die den titel uitmaken, niet alleen op zichzelve, maar beschouwt ze ook in hun onderling verband. Daar men nu over die zaken gemakkelijk evenzoo vele boekdeelen zou kunnen vullen, is 't niet moeijelijk te beseffen, dat hij in deze bladen slechts zijn eigen subjective meening, naar een vooraf beraamd plan, heeft neêrgelegd, en dat men dus geen diepzinnig onderzoek of veelzijdige bewijsvoering te wachten heeft. Wij kennen den heer Van Eelde volstrekt niet, maar gelooven gaarne, dat hij een vroom man is; dit evenwel hebben wij bevonden, dat hij zijne denkbeelden met zekere gemakkelijkheid en met eene betrekkelijke duidelijkheid heeft aaneengeschakeld. Die denkbeelden komen hoofdzakelijk hierop neder. De volken der aarde, zoo als zij onderling veelzins onderscheiden zijn, zijn ontstaan door de Babylonische spraakverwarring,

[p. 184]

maar, daar geene volken zonder gezag kunnen bestaan, is dit, door Gods bestel, onder die volken gevestigd en zijn zij aldus tot staten geworden. Het volk toch en het gezag vormen zamen den staat. Als goddelijke instelling zijn de volken aan het gezag, behoudens protest tegen het onregt, onbepaalde gehoorzaamheid verschuldigd, schoon het bewezen is, dat het gezag nimmer geheel en soms volstrekt niet aan zijne bestemming beantwoordt: immers het is het welbehagen des Heeren, ook dat wij onregt lijden. Voorts zijn de scheiding van het menschdom in verschillende volken en de ongelijke verdeeling der aardsche goederen even als de rangen en standen door God daargesteld, om de magt der zonde te breken, om liefde te wekken en tot werkzaamheid te prikkelen.

Maar al die instellingen van den staat zijn aardsch en wijzen niet ten hemel: dit is eerst de bestemming der Christelijke kerk. Die kerk nam voor den gevallen mensch reeds een aanvang in het paradijs, en bestaat thans uit de vereeniging van hen, die den Godmensch Jezus Christus worden ingeplant, en die, uit Adam reeds geestelijk en stoffelijk geboren, maar in hem verloren, andermaal, op hunne biddende begeerte, uit God worden geboren, in Christus Jezus, door de werking des H. Geestes. - Daar dus die kerk geestelijk van aard is, moet zij geheel onafhankelijk zijn van de aardsche instellingen, die wel haren invloed mogen ondervinden, maar volstrekt geen invloed op haar mogen uitoefenen. Er heerscht daarom in de kerk volkomen gelijkheid, en zij erkent slechts één hoofd, Jezus Christus, hoezeer zij, tot verzekering der orde, onderscheiden bedieningen toelaat. Haar wetboek is het woord van God en zijzelve geroepen tot geloovig aannemen van de waarheden, door haar, in overeenstemming met de duidelijke uitspraken der H. Schrift, in belijdenisschriften uitgedrukt. Hare goederen zijn het onvergankelijke woord en de eeuwige geest van God, hare wapenen het zwaard des geestes, Gods woord en het gebed, en schoon haar wezen nu nog alleen geestelijk is, hare bestemming is in zoo verre ook stoffelijk, in zoo verre hare leden eens, na de geheele vernieuwing door vuur, aan het einde des tijds, met andere ligchamen zullen worden opgewekt en deze aarde dan in den beloofden hemel zal herschapen zijn.

Hoewel de kerk dan nu nog geestelijk is, is zij toch zigtbaar, als zamengesteld uit stoffelijke menschen, ten aanzien van welke God Zijne vrijmagt openbaart in het zaligen van den zondaar, en Zijn verborgen Raadsbesluit in de eeuwige Voorbeschikking omtrent de uitverkorenen. Tot deze laatsten behoorden bij opvolging onze eerste voorouders Abel, Henoch, Noach, Abraham en sommige Israëlieten tot op Jezus Christus, met wien de kerk door middel van den doop over de geheele aarde werd uitgebreid, en na wien zij zich langs verschillende wegen, o.a. door belijdenisschriften heeft geopenbaard.

Door de uitbreiding der kerk, naar het bevel des Heeren, zijn er thans op aarde geheele Christennatiën en Christenstaten. Hunne betrekking is daardoor tweederlei, eene aardsche als volk en staat en eene hoogere hemelsche, in de christelijkheid van beide gelegen. Hieruit leidt de S., onzes bedunkens teregt, af, dat de kerk een openbaar regt van bestaan heeft verkregen en dat iedere andere godsdienst in den Christenstaat kan geduld worden, maar nimmer een bijzonder regt hebben van bestaan, of

[p. 185]

althans invloed uitoefenen op het wezen van den Christenstaat. Geen wonder, dat hij deze gelegenheid waarneemt, om de ongerijmdheid te bewijzen van de stelling: l'état est athée, hoezeer wij het misschien met den S. minder eens zouden zijn, als hij het begrip van Christenstaat wilde definiëren, of beperken. Hij is van oordeel, dat de zelfstandigheid van staat en kerk zeer wel kan bewaard blijven, mits de laatste zich bepale bij het oefenen van zedelijken invloed op den eerste en tevens, onder protest tegen het onregt, onvoorwaardelijk gehoorzame, ook al verkracht de staat hare regten. Van den zedelijken invloed der kerk op den staat en beider onafhankelijkheid voorspelt hij de rijkste vruchten.

Na deze beschouwingen over volk, staat en kerk, maakt de S. eenen overgang, door allen van de kerk uit te monsteren, die, schoon gedoopt en na belijdenis daarin opgenomen, ongeloovig zijn gebleven en daarom bij hunnen dood als verdorde ranken van de kerk wegvallen en een eeuwig verderf ingaan. Vervolgens schetst hij den aard van het ongeloof, dat Christus als eene dwaasheid wel niet verwerpt, maar Hem echter zoekt te veranderen en krachteloos te maken. Het ongeloof van vorige eeuwen verschilt van het hedendaagsche. ‘Toen knaagde het aan den Christus en poogde dan deze, dan weder gene der zaligmakende waarheden, die met de Christusverschijning onverbreekbaar verbonden zijn, omverre te werpen; - thans verheft het zich met stout geweld, om den ganschen omvang dier waarheden te loochenen en den mensch alleen in zichzelven den grond zijner zaligheid te doen vinden.’ (blz. 25). Met andere woorden: vroeger zocht men nog met behulp van Christus zalig te worden, thans waant men buiten Hem om den hemel te kunnen bereiken.

De kerk heeft altijd, ook door hare belijdenisschriften, tegen dat ongeloof strijd gevoerd en oogst van dien strijd ook heilzame vruchten; maar een gevolg er van is toch geweest eene scheuring in verschillende gezindheden. En ziedaar ons van zelf gebragt tot het Roomsch-Katholicismus, dat evenwel de S. van de kerk niet uitsluit, omdat het den doop erkent en onderhoudt. Anders somt de S. verscheiden overbekende grieven er tegen op, waardoor de persoon en het werk des Verlossers in de schaduw wordt gesteld en een gansch andere weg ter zaligheid aangewezen, dan door God is geopenbaard. Kortom de S. toont aan, dat het Roomsch-Katholicismus, vooral sedert het concilie van Trente, in den grond der zaak ongeloof is aan God en Zijn onfeilbaar woord, dewijl het dit in zijn gezag onderwerpt aan het gezag van 's menschen woord en dus den mensch de plaats van God doet innemen.

En nu ligt de beurt aan het rationalismus, en zijne overeenstemming met het Roomsch-Katholicismus. Natuurlijk wordt hier de rede en hare kritiek zeer laag gesteld, en zonder omwegen als doel van het rationalismus opgegeven, God te verwerpen, des menschen afval van Hem te loochenen en de rede in den mensch te vergoden. Maar ook zij, die minder stout waren, en voor wie het Christendom alleen eene leer en geen feit is, kwamen tot dezelfde resultaten, of deden althans van alle geloofswaarheden het wezen verloren gaan. Om de parallel te vinden, worden de beoefenaars der wijsgeerte met de priesters der Roomsch-Katholieke kerk en het juk der wetenschap met

[p. 186]

dat van de priesterheerschappij vergeleken. In strijd met Gods woord dringen beide hunne beweringen der kerk als waarheden op; de Roomsch-Katholieke priesters onthouden den Bijbel aan de kerk, die van de wetenschap maken haar blind voor zijne waarheden en de afgoderij van het misoffer is de tegenhanger van de vergoding der rede; gelijk de verheffing der rede boven het woord Gods een tegenhanger van de onfeilbare overlevering en priesterschap.

Maar ofschoon beide Roomsch-Katholicismus en rationalismus vruchten zijn van het ongeloof en het ongeloof leidt tot verwerping van God en Zijn woord, beide waren toch in uitwerking verschillende. Er was in de middeneeuwen wel evenveel hoogmoed des harten en eigen geregtigheid, maar tevens nog meer neiging tot afhankelijkheid en tot afgoderij; er was minder helderheid van oordeel, minder rijkdom van kennis en zoo doende ging het ongeloof in die dagen over tot bijgeloof, terwijl het nu, zich boven alles verheffende, eindigt in de zelfvergoding. Daar evenwel de mensch naar zijne natuur te afhankelijk is, om zich niet te moeten buigen, staat het te vreezen, dat de zelfvergoding zich zal concentreren in één persoon (den paus) en dat de zoon des verderfs zal geopenbaard en als een God aangebeden worden. De verwantschap van beide verschijnselen en hunne onderlinge aantrekking zet de schrijver nog nader uiteen.

Inderdaad treffend zijn de bijzonderheden, waarin de schrijver verder nog aantoont, hoezeer het Roomsch-Katholicismus het wezen der ware geestelijke kerk heeft miskend door ineensmelting van aardsche instellingen met haar, door behalve Christus nog ander menschelijk gezag te huldigen in den paus en onderhoorige geestelijken, door het vleeschelijke zwaard te voeren, door zijn wereldzin, door den last van zijne pauselijke bullen en besluiten van conciliën, door zijn streven naar de wereldheerschappij. En niet minder treffend zijn de sluitredenen van het rationalismus in 't licht gesteld, zoo als ieder zich die moet herinneren, die geen vreemdeling is in de geschriften van Rousseau, geen vreemdeling in de geschiedenis der laatste 60 jaren. In één woord, beide voeren tot willekeur, onderdrukking en slavernij, maar het eerste tot de heerschappij en het alvermogen der kerk, het laatste tot de revolutie en het staatsalvermogen. - Eindelijk doet de schrijver nog in korte bewoordingen zien, hoe de Reformatie in alle opzigten tegen beiden is gekant en door de herstelling der Apostolische kerk weder te regt gebragt had, wat door het Katholicismus was bedorven.

Ziedaar kortelijk den gedachtenloop geschetst, door den heer Van Eelde ontwikkeld. Indien die schrijver met onze gegeven schets niet tevreden mogt zijn, wij betuigen opregtelijk, dat wij ze ontwierpen te goeder trouw en met het oog op de beperktheid van ons bestek. Tot welke school hij behoort, kan niemand, die van ons geraamte kennis nam, raadselachtig zijn. Zijne meening, dat er vóór den zondvloed geene verschillende volken zijn geweest, en dat zij door de Babylonische spraakverwarring zijn ontstaan; zijne sterk uitgesproken leer van lijdelijke gehoorzaamheid, hoezeer dan onder protest tegen het onregt, en van het droit divin; de wijze, waarop hij den oorsprong der kerk terug voert tot het paradijs; zijne ingenomenheid met belijdenisschriften; zijn eisch van geloovig aannemen van Gods woord naar de opvatting der kerk (zon-

[p. 187]

derling genoeg, op grond van eerbiedig en biddend, doch zelfstandig en vrij, en steeds voortgezet onderzoek des Bijbels); zijne vermelding van Gods vrijmagt in het zaligen van den zondaar en van Zijn verborgen raadsbesluit in de eeuwige voorbeschikking omtrent de uitverkorenen; eindelijk, om niet meer te noemen, zijne diepe minachting voor de menschelijke rede, doen hem als bepaald aanhanger van het Groenianisme kennen. - Wat zijn de tijden in het verloop van eenige weinige maanden veranderd! Minder dan de helft van 't geen de schrijver hier als zijne overtuiging doet uitkomen, zou toen meer dan voldoende zijn geweest, om den schrijver zoo mogelijk tot een aanfluiting te maken en als een onmagtsprediker ten toon te stellen; thans moge men bij de genoemde en andere punten de schouders ophalen, men gevoelt zich toch gedrongen 's mans bijzondere begrippen te eerbiedigen en reikt als protestant den ouderwetsch gereformeerden gaarne de broederhand. Wij voor ons, die altijd een afkeer hadden van dat eindeloos razen, wij voorwaar zullen de oude wonden niet openkrabben, maar vonden ons verpligt als trouw referent, om de Schibboleths aan te wijzen, die men hier zal aantreffen. Naar onze meening heeft de schrijver die volstrekt niet uit den weg geruimd, maar de moeijelijkheid er van ten volle gelaten. In zooverre durven wij het boekje niet onvoorwaardelijk aanbevelen aan hen, die niet van des schrijvers kleur zijn. Doch wie nuttige wenken verlangt omtrent hetgeen de kerk in den staat behoort te zijn, of omtrent de verbastering der kerk in het Roomsch-Katholicismus, of omtrent de uitspattingen der rede, die koope het vrij en leze het; hij zal er waarlijk niet door bedorven worden.

C.