De Tijdspiegel. Jaargang 10

[p. 98]

De sterrenhemel, door Johann Heinrich Mädler. Uit het Hoogduitsch door J.L. Terwen. Te Utrecht bij C. van der Post, Jr. 1852.

De sterrekunde heeft sedert de laatste halve eeuw reuzenschreden gedaan in de kennis van het wereldruim. Het getal der hemelligchamen die door haar zijn ontdekt is verbazend vermeerderd, bijna dagelijks worden er nieuwe nevelvlekken, dubbelsterren, kometen en planeten waargenomen, in sterren opgelost, berekend en op de sterrencatalogussen en kaarten geplaatst. De telescopen, kijkers en andere sterrekundige werktuigen, hebben een graad van volkomenheid gekregen, die ons hoe langer hoe dieper in het onmetelijk heelal doet doordringen. De telescoop van Lord Rosse overtreft verre die, welke de oudere Herschel op het sterrenheir rigtte, en welk een afstand is er niet tusschen een kijker van Fraunhofer en die, welke een Galilei en Huijgens gebruikten. Hierdoor werden een John Herschel, Struve, Bessel en Mädler in staat gesteld zulke belangrijke ontdekkingen te doen, die onzen blik in het sterrenheir zoozeer verruimen. De wiskundige berekening hield hiermede eenen gelijken tred. La Place was door zijne Mécanique céleste de Kepler en Newton van onzen tijd, en hij had een voortreffelijk opvolger in Leverrier, die door de berekening der storingen, de planeet Neptunus deed kennen, en hare loopbaan bepaalde met de plaats waar zij aan den hemel ontdekt werd.

Zulke verrassende uitkomsten hebben de belangstelling in de sterrekunde meer algemeen doen worden. Vroeger bepaalde zich die bijna uitsluitend tot de geleerden in dit vak, men verkeerde meestal omtrent de inrigting van het wereldgebouw in de diepste onkunde en bleef daaromtrent de ongerijmdste vooroordeelen koesteren. De uitstekendste mannen achtten het niet beneden zich, de resultaten der wetenschap aan het beschaafd publiek mede te deelen en toegankelijk te maken. La Place's Exposition du système de l'univers opende hiervan de rij, en is een echt meesterstuk volgens de getuigenis van von Humboldt, die ons in zijnen Kosmos geheel op de hoogte van den stand der natuurkundige wetenschappen en dus ook van die der sterrekunde stelt. Sommer en Littrow gaven ook eene uitvoerige beschrijving van het heelal, maar het was voornamelijk onze verdienstelijke landgenoot F. Kaiser, die zich voor de populaire astronomie onder ons den grootsten lof waardig toonde, door zijne Beschrijving van den sterrenhemel, welke een uitgebreid nut had voor de verspreiding der algemeene kundigheden omtrent de zamenstelling des heelals. Zijn werk, dat zoozeer het midden houdt tusschen de wetenschappelijke behandeling en eene te platte populaire voorstelling, die door hare oppervlakkigheid al de vereischten ter verspreiding eener juiste kennis zoude missen, overtreft daarin de geschriften zijner beroemde voorgangers, die zonder eene meer algemeene en eenigzins ontwikkelde wiskundige

[p. 99]

kennis, door het onwetenschappelijk publiek niet volkomen kunnen begrepen worden. Ééne zwarigheid echter staat eene meer ruime verspreiding van den Sterrenhemel van Kaiser in den weg, het is de uitgebreidheid zijner behandeling en daardoor de betrekkelijk hooge prijs, die belet dat dit werk gemakkelijk in alle handen komen kan waarin het groot nut zoude kunnen stichten; er bleef dus nog behoefte aan eene beknoptere beschrijving van den sterrenhemel bestaan, die daardoor meer lezers konde verkrijgen en het licht der wetenschap zoude kunnen verspreiden waar het tot nog toe niet heeft kunnen doordringen.

Aan deze behoefte is voldaan door de vertaling van een werkje van den beroemden sterrekundige Mädler, hetwelk een der stukjes uitmaakt van eene reeks verhandelingen, die in Leipzig, onder den algemeenen titel van: Unterhaltende Belehrungen zur Förderung allgemeiner Bildung, door onderscheidene geleerden vervaardigd, uitkomen.

Het geeft een beknopt en zakelijk en tevens een duidelijk en bevattelijk overzigt van de benamingen der sterren en sterrebeelden zonder eene meer dan zeer gewone kennis te vorderen om het volledig te verstaan. Het kan ook als grondslag tot verdere oefening dienstig zijn, en ter voorbereiding verstrekken tot de lezing en bestudering der uitvoeriger geschriften waarvan wij hierboven gewag maakten.

Na eene korte en doeltreffende inleiding, behandelt de schrijver vooreerst de sterrebeelden, en geeft eenige bijzonderheden van hunnen oorsprong en geschienis op. De voornaamste sterrebeelden zijn van eene Grieksch- Egyptische afkomst; het waren de sterrekundigen van de Alexandrijnsche school, misschien wel een Hipparchus, die het eerst eene kaart van den hemel vervaardigden, en de verschillende sterrengroepen namen gaven, waaraan zij hare figuur verschuldigd zijn. Vroeger stelde men dat de Indiërs, Chaldeërs en Egyptenaren in de vroegste oudheid reeds de sterrebeelden bepaald hadden, misschien is dit met de Chinezen en Japannezen het geval; maar thans is het door de onderzoekingen omtrent de geschiedenis der wetenschappen in de oudheid bewezen, dat de zodiakken van Denderah en Esneh, waaraan men te voren een zoo hoogen ouderdom toeschreef, van het Romeinsch-Egyptische tijdvak zijn, en de oude Egyptenaren die niet gekend hebben.

De Japannesche dierenriem heeft weinig overeenkomst met den onzen; de stier komt er alleen ook in voor, hetgeen wel toevallig zal zijn, de twaalf teekenen waaruit hij bestaat zijn: muis, stier, tijger, haas, draak, slang, paard, bok, aap, haan, hond en nog eens slang. Er zijn voornamelijk drie manieren van de sterren op de hemelgloben en -kaarten af te beelden, namelijk: de oude, van de figuren zeer duidelijk en gekleurd daarop voor te stellen, waardoor de standplaats der sterren daarentegen zeer onduidelijk wordt; de tweede, van de beelden daarop slechts in omtrek flaauw aan te wijzen, waardoor de sterren meer uitkomen; en eindelijk van de beelden geheel weg te laten en de sterregroepen door lijnen te verbinden, zoo als ook op het kaartje, bij dit werkje gevoegd, gedaan is. Wij zouden aan de tweede manier de voorkeur geven, omdat daar de sterren duidelijk genoeg uitkomen en gemakkelijker te vinden zijn.

Vervolgens gaat de schrijver over tot de beschouwing der sterrengroepen en sterrenledige plaatsen, en de verandering die de sterrenhemel schijnbaar

[p. 100]

ondergaat. De kleur en glans der sterren wordt verder beschreven en tevens de vraag behandeld of sterren op nieuw verschijnen of verdwijnen. Het was te gelijk noodzakelijk eene verklaring van punten en cirkels ter plaatsbepaling te geven, waardoor het bijgevoegde kaartje van het noordelijk halfrond des hemels meer verduidelijkt wordt. Dan volgt een korte beschrijving van de dubbelsterren, nevelvlekken en sterrenhoopen, mitsgaders van den melkweg; die met eenige opmerkingen omtrent de hemelgloben en sterrekaarten besloten wordt. Eindelijk na nog iets over de nuttigheid der algemeene verspreiding der sterrekunde gezegd te hebben, besluit de schrijver met eenige woorden die van zijn diepe en regtmatige ingenomenheid met de wetenschap, waaraan hij zich gewijd heeft, getuigen.

Wij wenschen dat het werkje van den voortreffelijken sterrekundige Mädler vele lezers moge vinden, en dat die opgewekt mogen worden, om verder in de kennis van den wereldbouw door te dringen, om daardoor kundigheden op te zamelen, die in onzen tijd niemand, die op eenige beschaving aanspraak maken wil, kan missen. Zij die vroeger het werk van Prof. Kaiser lazen, kunnen ook dit geschriftje met vrucht gebruiken ter herinnering van het vroeger geleerde. Wij besluiten deze opmerkingen met het verlangen te kennen te geven, dat er nog meer verhandelingen van dien aard, over andere natuurkundige wetenschappen gaande, aan onze landgenooten zullen aangeboden worden. Kleine en zaakrijke geschriften worden meer gelezen en beter verstaan, dan uitvoerige wetenschappelijke werken, die velen afschrikken, die wel wenschen zouden dat de kennis zonder eenige moeite te verkrijgen was.

J.A.B.