De Tijdspiegel. Jaargang 10

[p. 94]

Een woord tot zijne medebroeders over de aphorismen en theses, dissonanten met den grondtoon onzer eeuw, Van den Wel Eerw. Zeer Gel. heer Van Rhijn, predikant te Chaam; uitgesproken in de vergadering van de Vereeniging van predikanten der Hervormde Kerk in Noordbrabant, den 3 Junij 1852, te Breda, door M.F. Niermeijer, predikant te Ossendrecht. Met eene Voorrede en Naschrift. Deventer. J. de Lange.

Onze kerk wordt ontroerd door verschillende begrippen van de waarde der kerkleer uitgedrukt in onze formulieren van eenigheid, zonder dat wij echter van eene grenzelooze verwarring kunnen spreken. Bij den voortgang der theologische wetenschap, bij een meer en meer algemeen geworden onderzoek, moest er wel strijd van begrippen ontstaan. Wanneer het protestantisme niet hoogmoedig genoeg was, om te denken dat het de laatste schrede op den weg der waarheid volbragt had, dan moest het na eene eerste schrede gedaan te hebben gereed zijn om eene volgende te doen. - Het kon de Athanasiaansche geloofsbelijdenis op den duur niet blijven waarderen, als de grondwet van de Christelijke kerk. Het moest ook de dogmata, die bij de hervorming nog onaangeroerd bleven staan, aan het onderzoek onderwerpen. Er moest dus onmiddellijk een verschil van denkbeelden en begrippen geboren worden, die uit eene opzettelijke en ernstige overweging van het dogma ontsproten en aan de openbare beoordeeling werden onderworpen. Wij kunnen daarom niet treuren over verschil van standpunt en van begrippen; want hoe weldadig het ook is, als men in begrippen overeenstemt, zoo zou men die overeenstemming op alle punten slechts schijnbaar kunnen behouden, door het onderzoek te onderdrukken. Dat men derhalve meer of min van de eens vastgestelde leer der kerk afweek, en tegenstand vond, is even natuurlijk, als het voor het protestantisme zeker onschadelijk is. De zonde maakt misbruik van dien toestand, 't is waar; maar zij zou slechts op eene andere wijze zich openbaren, als allen trouw bleven aan de leer der kerk.

Wij willen niet laag op de kerkleer nederzien. Wij kunnen slechts eerbied hebben voor wat de geloofsbelijdenis van honderdduizenden was. Zoo vele brave, christelijke mannen, zoo vele diepdenkende geleerden hebben het leerstelsel der Hervormde kerk omhelsd, als de uitdrukking van hun geloof. Ik heb achting voor de innige, gemoedelijke overtuiging van iederen mensch, eene overtuiging die niet van grillen en willekeur, maar van de geheele ontwikkeling van den mensch afhankelijk is, en zou ik dan geene achting hebben voor wat duizenden geloofd hebben en nog gelooven. Maar evenmin mag ik met minachting nederzien op hen, die uit innige en gemoedelijke overtuiging van

[p. 95]

de kerkleer in sommige punten afwijken en voor hun gevoelen rond en eerlijk uitkomen. Het kan zeer veel kwaad doen, wij erkennen het, als men een overdreven liberalismus huldigt, als ieder aangaande God en Christus, aangaande zonde en Christendom mag denken, wat hij goed vindt, zonder naauwkeurig onderzoek verwerpt, wat hem niet behaagt, of uit een paar Bijbelplaatsen opmaakt, wat hij gaarne wenscht. Het protestantisme huldigt geen onbeteugeld en grenzeloos liberalisme; het huldigt de meest positieve en onveranderlijke beginselen der Christelijke waarheid. Maar even gevaarlijk is het, den ouden vorm met geweld te willen behouden, ook als die vorm voor onzen tijd niet meer past, en in plaats van de hoofdzaak te handhaven, alleen den vorm te beschermen. Onze dagen hebben het geleerd. Hoeveel bitterheid en vijandschap heeft niet de oude vorm veroorzaakt, waarin de bisschop van Rome de belangen regelde van zijne kerk. Hij had, als tot kerkbestuur geregtigd, die ordening kunnen vaststellen, welke hem noodzakelijk voorkwam, zonder dat het noodig was door oude vormen te kwetsen. Het is gevaarlijk vooral voor de rust der gemeenten en voor den invloed des leeraars, die nu eenmaal geroepen is eene gemeente voor te gaan, als men hem uit de hoogte veroordeelt. Men kan verzekerd zijn dat de zaden van wantrouwen ligt ontkiemen, gelijk de aarde spoediger het onkruid voortbrengt dan de nuttige planten. Daarenboven bouwen velen, die streng veroordeeld werden, omdat zij van de kerkleer afweken, inderdaad op gereformeerden grondslag, terwijl zij minder van de geloofsbelijdenis onzer kerk verschillen dan het oppervlakkig schijnt. Zoo bestrijdt men den vorm waarin het wezen der zonde wordt voorgedragen in onze formulieren; men keurt het woord erfzonde af, omdat het naar hun gevoelen de zaak niet juist uitdrukt en aanleiding geeft om het wezen der zonde te miskennen, terwijl zij die meer dan oppervlakkig, na ernstig onderzoek van het Evangelie en na rijp beraad, over de zonde spreken, veel minder dan het schijnt en meest in de wijze van uitdrukking van de kerkleer afwijken. Als men ook overtuigd mag zijn dat een groot getal van leeraren ernstig en getrouw de Schrift onderzoekt, overtuigd mag zijn dat hunne wetenschappelijke vorming en hun gedrag eene vergelijking met vroegere tijden doorstaan kan, dan is het, om verschoonend te spreken, zeer onvoorzigtig, zoovele arbeiders in den wijngaard des Heeren te veroordeelen. Gaarne erkennen wij niet hoog ingenomen te zijn met vele begrippen van onzen tijd, die men liberaal noemt, gaarne zien wij diep gevoel van zonde, gaarne hooren wij van bekeering, gaarne bemerken wij eerbiedig ontzag voor de heiligheid en geregtigheid van het opperste wezen, en de innigste vereering van Christus, maar schamen zouden wij ons om met minachting neder te zien op hen, die met ons in begrippen verschillen.

De heer Van Rhijn nu wordt in de brochure van D^s Niermeijer beschuldigd van een min waardige wijze van beoordeeling zijner ambtsbroeders. Wij kennen den heer Van Rhijn niet en wij werden niet uitgelokt om zijne schriften te lezen. Dissonanten kunnen in smaak zijn, zij streelen ons ouderwetsch gehoor niet. Wij konden echter niet onbekend blijven met de wijze waarop men over zijne schriften heeft geoordeeld, en die ons tot de lezing daarvan niet aanmoedigde. Men hoorde o.a. dat de heer Van Rhijn zijn standpunt ter sprake had gebragt in eene vereeniging van predikanten in

[p. 96]

Noordbrabant, en beantwoord was geworden door D^s Niermeijer.

't Was voorzeker zeer goed, dat men in eene vereeniging van predikanten over de kerkleer sprak, en waarom zou 't niet goed zijn, dat er mannen gevonden worden, die de leer der kerk verdedigen, vooral omdat zij wel eens te weinig gewaardeerd wordt? Waarom zou 't niet goed zijn, dat men opmerkzaam maakt op den hoogen ernst en de naauwkeurige uitdrukking van een stelsel, dat om zijn wetenschappelijken vorm hoog verheven is boven de wijze, waarop men in onzen tijd wel eens over een gewigtig dogma spreekt, zonder zijn verband met andere waarheden te onderzoeken. 't Is gemakkelijk, zegt men, trouw aan de geloofsbelijdenis te zijn, maar niet minder gemakkelijk is het, als men de leerstellingen zoo opvatten en voordragen mag, als zij ons voorkomen, ook zonder ernstig en opzettelijk onderzoek.

Maar de heer Van Rhijn zou in die predikantenvereeniging gezegd hebben: ‘gij bedriegt uzelven, gij hebt het allen mis. - Ik heb de waarheid.’ Is 't mogelijk!

Dat wekte de verontwaardiging op ook van D^s Niermeijer, in die vergadering tegenwoordig. Later sprak deze laatste eene redevoering tegen Van Rhijn uit, die ook in het licht verscheen. Deze redevoering getuigt van hevige verontwaardiging. Zij werd ingegeven door een diep gevoel van miskend te zijn met zijne medebroeders en vrienden; zij draagt menigvuldige bewijzen van hevige verontwaardiging over de wijze, waarop men hem en zijne ambtgenooten had beoordeeld. D^s Niermeijer heeft uit de schriften van D^s Van Rhijn meenen te zien, dat deze laatste is dissonant met zichzelven, consonant met Rome en discrepant van Christus.

‘Hij is, schrijft D^s Niermeijer, dissonant met zichzelven, omdat hij zichzelven tegenspreekt. - Eene bepaalde kerkleer is heilzaam, ja, noodzakelijk, zegt de heer Van Rhijn. Daaraan moeten alle leden zich onderwerpen. - En te gelijk zegt hij: - de kerkleer is niet absoluut, eeuwig geldende. Zij is niet in alles onfeilbaar, niet bindend in alles. Die noodzakelijke kerkleer zal dus binden en niet binden.’

‘Hij is vervolgens consonant met Rome, niet omdat hij een vriend van Rome zou zijn, maar omdat hij, schoon onbewust, van hetzelfde beginsel uitgaat, hoewel hij onderwerping eischt aan een gezag dat feilbaar is.’

‘Hij is een discrepant van Christus, omdat wij niet onze eigene feilbare meening, noch die van anderen moeten volgen.’

‘Daarna spreekt D^s Niermeijer over den beslissenden toon van den heer Van Rhijn. Hij vraagt of die gepast is in den mond van een man, die zelf verklaart geen hoofd en weinig zin voor diepzinnige dogmatiek te hebben, omdat de absolute reprobatie bij hemzelven er niet in wil en de eschatologie der vaderen hem niet behaagt. Nu schijnt hij dus te willen, dat wij zoo orthodox zullen zijn als hij.’

‘En nu beschuldigt hij ons, dat wij er ons werk van maken, om de kerkleer te bestrijden, dat wij een krachteloos scepticisme huldigen, dat wij het groote bederf der menschelijke natuur voorbij zien, dat wij in de lucht zweven als meteoren en spoorloos als zoodanig zullen verdwijnen, dat wij een ijdelen wijsheidsdunk bij het jongere geslacht voeden, de geschiedenis der christelijke kerk voorbij zien, onze afkomst verloochenen en de verdiensten onzer vaderen miskennen, zoowel als de wezenlijke behoeften der gemeente enz.’

[p. 97]

Heeft de heer Van Rhijn dit alles inderdaad geschreven? heeft de schrijver van deze redevoering ook te veel uit de meer argeloos luidende woorden van D^s Van Rhijn opgemaakt? 't Is inderdaad moeijelijk te gelooven dat die laatste dat alles zóó zou geschreven hebben. Jammer dat wij zijne schriften niet kunnen raadplegen, en om ze nu te koopen en misschien zulke beschuldigingen nog te betalen, dat doen wij ook niet gaarne.

Neen, zóó moet men de kerkleer niet handhaven om haar beminnelijk te maken, zóó zal men geene discipelen voor haar winnen.

Non tali auxilio, nec defensoribus istis

Tempus eget.

In een naschrift waarschuwt de schrijver tegen dogmatisme, herinnert wat het heeft uitgewerkt. Hij doet zien hoe men gehandeld heeft met den persoon van Christus. Dat men den Heer wilde kennen, het goddelijke en het menschelijke in zijn persoon trachtte te handhaven en te begrijpen was goed, maar dat men bepalen wilde, wat men verklaarde niet te begrijpen, omschrijven datgene, waarvan men de grenzen niet kende, dat was voorbarig en dan zulke bepalingen tegenover den Bijbel te plaatsen en logische definities van wat men niet begreep in de plaats van den Heer te stellen dat is dogmatisme, daartegen ijvert D^s Niermeijer.

Wij zijn min afkeerig van eene geloofsbelijdenis dan D^s Niermeijer schijnt te wezen. Er is veel, zeer veel te zeggen voor de uitdrukking van een gemeenschappelijk geloof, zeer veel voor eenstemmigheid in hoofdbegrippen; maar dogmatisme is nooit anders geweest dan schadelijk voor de eensgezindheid.

De geheele redevoering van D^s Niermeijer is geschreven in den gloed van verontwaardiging. Van zijn standpunt brengt hij den schrijver der aphorismen slag op slag toe. Meester blijft hij echter van den loop zijner denkbeelden, zoowel als van zijne taal, hoe opgewonden ook zijne stemming was. Hoog ingenomen is hij met Christus en hij kan 't niet dulden, dat men twijfelt aan de liefde voor zijnen Heer. Men mogt wenschen zeker dat zulke scherpe woorden niet gesproken werden, maar zeker meer nog dat er geene aanleiding toe gegeven werd. Dat men zaken beoordeelt is goed: maar als men menschen beoordeelt, dan vindt men mannen die met eene aangestampte maat kunnen teruggeven. - Soms is het schild der verdediging onvoldoende om slagen af te weren van het scherpe zwaard waarmede men dreigt, dan moet men wel eens met het zwaard de houwen pareren. En als wij zoo hevige tegenspraak vinden, dan wordt het tijd onszelven te vragen of wij de zaak die wij voorstonden ook op verkeerde wijze hebben aangevat, tijd om te vragen of wij onze broeders ook miskend hadden.