De Tijdspiegel. Jaargang 10

De betrekking van het gevoel tot het uitleggen van den Bijbel, inzonderheid van de schriften des N. Testaments.

Door W.A. van Hengel. 's Hertogenbosch, Gebroeders Muller, 1853.

Wie zal een gelukkigen ouderdom niet onder de begeerlijkste voorregten tellen, welke de hand der Voorzienigheid ons kan schenken, dachten wij bij de lezing van het werk des grijzen Van Hengels. In waarheid, zoo iemand - hij geniet dit voorregt in hooge mate. Wel rust hij van zijn' langdurigen en roemvollen

[p. 91]

academie-arbeid, maar zijne rust is geene ledigheid, het is in vollen nadruk eene werkzame rust. Van zijne met noeste vlijt, en gedurende eene halve eeuw verzamelde schatten, deelt hij voortdurend aan het wetenschappelijk publiek mede. Als monarch op het exegetisch gebied, wordt zijne stem in ons vaderland met achting gehoord, door allen, welke prijs stellen op den bloei der gewijde uitlegkunde. Het werk dat thans door ons wordt aangekondigd, mag met volle regt de vrucht van een rijk gevoeden geest worden genoemd, en verdient gekend te worden door allen, die Gods woord met vrucht voor zichzelven en anderen wenschen te gebruiken. Wij willen, voor zoo verre zulks in beperkte ruimte kan geschieden, geest en strekking van dit werk den lezers van den Tijdspiegel doen kennen.

In de voorrede vermeldt de schrijver de aanleiding tot het schrijven van zijn werk. 't Was eerst bestemd voor het Tijdschrift: Waarheid in Liefde. Maar voortschrijvende, ontdekte hij - wien zal het van een man als Van Hengel bevreemden? - dat zijn opstel veel te uitgebreid zou zijn, om in zulk een Tijdschrift te worden opgenomen. Ook wij hebben, als Van Hengel, achting voor genoemd Tijdschrift, maar verheugen ons toch zeer over de afzonderlijke uitgave van 's Hoogleeraars arbeid, welke nu een inhoud en degelijkheid heeft, welke hij naar de oorspronkelijke bestemming niet had kunnen bezitten. Het onderwerp zelf heeft iets aantrekkelijks. Naar waarheid noemt Van Hengel zelf het een onderwerp ‘hetwelk tot dusverre genoegzaam onaangeroerd gebleven was.’ Belangrijk is het in hooge mate. Welk eene voorname plaats bekleedt niet het gevoel in de rij onzer geestvermogens. Hoe verschillend is niet het oordeel over zijne bevoegdheid, op het gebied van het ware, schoone en goede. Welk regt komt er aan toe op het zuiver wetenschappelijk gebied? Van deze algemeene vraag is eene andere, welke namelijk de betrekking van het gevoel tot het uitleggen van den Bijbel is, eene partieële, maar voor den godgeleerde en nadenkenden Christen de gewigtigste. Ruiterlijk wijst de schrijver naar de aanleiding tot het schrijven van zijn werk. Die aanleiding is, dat velen in onze dagen, in en buiten het vaderland, mannen van wetenschap en talent, van onderscheidene rigting, zich bij de verklaring van moeijelijke plaatsen des Bijbels, inzonderheid des N.T., op het gevoel hebben beroepen, om er hunne opvatting door te regtvaardigen. Wat is nu dit gevoel in betrekking tot het uitleggen der gewijde Schriften? Vòòr dit kan worden uitgemaakt, is het noodig, dat men duidelijk versta, wat eigenlijk het uitleggen zij. Hier is de schrijver op zijn terrein. Hij beheerscht de stof. Uitleggen is bij Van Hengel ontvouwing van den zin der woorden. Het is als zoodanig eene zaak van wijden omvang. Maar ook wat het gevoel in het algemeen, wat het is in betrekking tot dit ontvouwen van den zin der woorden, moet worden in het licht gesteld. Hier is de ontwikkeling analytisch en genetisch. In zijn aard en oorsprong wordt het uitlegkundig gevoel ontwikkeld. Geen andere weg is er, om het deelachtig te worden, dan de wetenschap, de hermeneutiek en hare praxis de uitlegging zelve, zoowel de grammatische en historische, als de logische en psychologische. Gemeenzaamheid met de theorie en de practijk der uitlegkunde, is eene onmiskenbare voorwaarde, om in het bezit te komen van dit uitlegkundig gevoel. Tot die gemeenzaamheid leidt wederom onderwijs en eigene oefe-

[p. 92]

ning. Na deze ontwikkeling, die overal van veelzijdige zaakkennis getuigt, meent de schrijver zoo verre gekomen te zijn, dat hij kan zeggen: wat men onder uitlegkundig gevoel te verstaan hebbe. Het behoort, volgens hem, tot de algemeene categorie van het waarheidsgevoel. (Wij kunnen hier in het voorbijgaan de opmerking niet terughouden, of ook de uitdrukking uitlegkundig gevoel niet beter verwisseld kan worden met waarheidstact, om er door uit te drukken de zaak, welke de hooggeleerde schrijver met zoo vele juistheid ontwikkelt). ‘Dit uitlegkundig gevoel laat zich - wij gebruiken hier, duidelijkheidshalve, de eigene woorden des schrijvers - van twee verschillende zijden beschouwen, de onderwerpelijke en de voorwerpelijke. Door de eene versta men: eene gewaarwording van den zin der woorden, welke op de uitlegkunde gegrond is en door het uitleggen ontstaat. De andere is eene kracht, welke deze gewaarwording verwekt. Door het uitleggen naar de regelen der uitlegkunde, krijgt men dus een uitlegkundig gevoel, en dit leidt tot het gewaarworden van den zin der woorden, welker uitlegging men tot zijne taak genomen heeft.’ Dat dit uitlegkundig gevoel voor volmaking vatbaar is, behoeft naauwelijks betoog. Evenwel, om der waarheid wille, toont de schrijver aan, dat het in vaardigheid, zuiverheid en vastheid allezins kan en moet toenemen, wanneer het waarlijk goede diensten zal bewijzen. - Maar hoe, vraagt men misschien, zal dit uitlegkundig gevoel tot een merkelijken graad van volmaaktheid komen, daar zijn bron, de uitlegkunde zelve, nog zoo gebrekkig is? Deze algemeene bedenking wordt door den schrijver voldoende opgelost, alsmede vier bijzondere bedenkingen, die voortvloeijen uit een viertal vereischten, welke door velen, maar geheel ten onregte, aan de uitlegkunde worden gedaan. De eerste is: het verkrijgen van een licht, dat van boven komt; de tweede: het opsporen van den diepen zin die in den Bijbel ligt; de derde: het uitgaan van den regel des geloofs, welken de kerk voorschrijft; en de vierde: het volgen van de indrukken des gemoeds, die de godsvrucht verwekt. Door tal van bewijzen, door menigte van treffende voorbeelden, wordt de nietigheid dezer vereischten en van de daarop rustende bedenkingen tegen de waardij van het vroeger beschreven uitlegkundig gevoel, in het licht gesteld. De slotsom geeft de schrijver in deze woorden: ‘dat er bij het onderzoek naar den zin der woorden, van den Bijbel in het algemeen, en van het Nieuwe Testament in het bijzonder, geen ander gevoel gehoord mag worden, dan dat uitlegkundig gevoel, hetwelk op de uitlegkunde gegrond is, en door middel van het uitleggen ontstaat.’

Is dit gevoel nu werkelijk een tact geworden om den zin der woorden te vatten, is het dit geworden op de regte wijze, door de wetenschap en veelvuldige, practische oefening, het zal niemand bevreemden, dat het aldus gevormde en wel gegronde uitlegkundig gevoel in staat is, zijnen bezitter gewigtige diensten te bewijzen. Op veelvuldige, soms hoogst verrassende wijze, wordt zulks door den hooggeleerden schrijver aangewezen. In drieërlei opzigt leeren wij de diensten van het uitlegkundig gevoel bij het uitleggen zelve kennen. Vóórlichting is de eerste dienst. Reeds vòòr het werkelijk uitleggen, zegt het godsdienstig gevoel, zoo wel welke de zin der woorden niet zijn kan, als welke de zin der woorden zijn moet. Het een en ander wordt door treffende voorbeelden gestaafd. De tweede dienst bestaat in leiding waar aan geene voorlichting te denken is. Wat Van Hengel daaronder verstaat? Hoort hem-

[p. 93]

zelven. ‘Door zijne leiding bewijst dan het uitlegkundig gevoel diensten van menigerlei aard. Hier helpt het den uitlegger, om de verschillende rigtingen, die de geleerden bij het uitleggen eener plaats genomen hebben, wel te onderscheiden en de beste te kiezen. Dààr bewaart het hem voor misvattingen, waartoe hij te ligter vervallen kan, wanneer mannen van naam op het dwaalspoor zijn voorgegaan. Ginds en elders baant het hem den weg tot nieuwe ontdekkingen, hetzij die den zin der woorden betreffen, of de bewijzen, die voor of tegen de eene of andere opvatting pleiten. Waar het te kort schiet om alles in het licht te stellen, zal het toch dikwijls deze of gene duisterheid opklaren. Waar het geene volle zekerheid verkrijgen doet, zal het toch menigmaal brengen tot hetgeen het meest waarschijnlijk is.’ In sprekende voorbeelden worden deze opmerkingen aanschouwelijk, op elk gebied der gewijde uitlegkunde leert men hare toepassing aan de hand van den schrijver kennen. De derde dienst bestaat in beslissing. Onder welke voorwaarden het uitlegkundig gevoel deze beslissing waagt en werkelijk doet wijst de schrijver aan, en heldert hij op met Joh. XXI: 15, de plaats waarvan geheel dit geschrift is uitgegaan. Men kent 's mans gevoelen over deze plaats. Hoogst belangrijk is, hetgeen hij tot nadere adstructie van zijn gevoelen, reeds voor jaren publiek gemaakt, hier te berde brengt.

Hiermede eindigt het werk van den oud-hoogleeraar, den waardigen veteraan. Voor eigenlijk uittreksel is het werk niet vatbaar. Wij hebben geest en strekking er van zoeken in het licht te stellen. Het mag in nadruk des woords een belangrijk geschrift worden genoemd, rijk in ontwikkeling van menige moeijelijke plaats des Nieuwen Testaments, rijk in leering, omdat wij er de ware methode van uitlegging naauwkeurig uit leeren kennen. Het ontbreke in geene bibliotheek van godgeleerden, het worde gevonden op de tafel van menig beschaafd Christen, wien het om christelijke waarheid te doen is, en die zelf dagelijks nadert tot de Schriften des Nieuwen Verbonds, om daaruit de waarheid te putten. Zegen ruste op het werk van den waardigen geleerde, die in den avond van zijn leven, met de hem zoo mildelijk geschonkene talenten, nog woekert voor levend Christendom.

-B -P.