De Tijdspiegel. Jaargang 9

Geschiedenis van het ambtsgebed in de Nederlanden, van den tijd der hervorming tot aan den tegenwooodigen,

Door Jhr. Mr. A.M.O. Van Asch van Wijk. - Te Utrecht, bij Kemink en Zoon. 1852.

De heer Van Asch van Wijk toont zich, door het uitgeven van bovenstaande brochure, in zoo verre den waardigen zoon van een waardigen vader, als hij blijkt, tijd noch moeite te ontzien, om een bijzonder punt uit onze geschiedenis toe te lichten. Inderdaad is zijn arbeid in geenen deele van belang ontbloot en geeft ons zijn boek duidelijke wenken omtrent de rigting van den godsdienstigen zin van voorgeslacht en tijdgenoot. Immers wij vinden hier een gemakkelijk overzigt van de geschiedenis en den inhoud van het gebed in de hooge collegiën van Staat, in de provinciale en stedelijke vergaderingen vooreerst van de vestiging af van onzen Staat, na den afval van Spanje en daarna van de invoering der Bataafsche republiek tot op het jaar 1851. En wie zou nu niet den heer Van Asch van Wijk dank zeggen, dat hij ons in de gelegenheid stelde, onze voorvaderen te bespieden bij de godsdienstige uitstorting des harten, die zeker te inniger gemeend was, naarmate wij ons nader denken aan den oorsprong der gebeden.

Maar eene andere vraag is het, of de geachte Schrijver zich bij de bearbeiding op een onberispelijk standpunt hebbe geplaatst, en dit is het, wat wij reeds dadelijk om de gekozen motto's betwijfelen. Die motto's moeten den in ons vaderland heerschenden geest van 1580-1775 en van 1775-1852 karakteriseren en zijn geene andere dan de verzen 32 en 33 van Matth. IX. Maar nu vragen wij, of het niet verwaten is, het voorgeslacht tot 1775 om zijne belijdenis van Christus te verheerlijken en het latere geslacht tot op onze dagen om zijne verloochening van Christus te veroordeelen op grond van het al of niet of het gewijzigd uitspreken van het ambtsgebed? Wij ontkennen wel niet, dat het Christelijk beginsel regtstreeks of van ter zijde b.v. in de armenwet of in het onderwijs wordt bedreigd, maar om aan eene verloochening van Christus toe te schrijven, wat even gemakkelijk uit eerbied voor den Zaligmaker kan verklaard worden of althans als een natuurlijk gevolg van - scheiding van Kerk en Staat, nadat eene

[p. 420]

heerschende kerk ophield te bestaan, kan beschouwd worden, dat gaat waarlijk te ver. Hoe is het mogelijk, dat de Schrijver zijne eigen partijdigheid niet gevoeld heeft, als hij in zijn Voorwoord schreef, dat het ambtsgebed bij een bij uitnemendheid Christelijk volk, als het Nederlandsche was, het algemeen vertrouwen bevestigen moest in de vastheid hunner Christelijke beginselen, in de eerlijkheid hunner bedoelingen, in de bezadigdheid hunner besluiten en in de onpartijdigheid hunner oordeelen. Ja wel, in zoo verre de Schrijver met vastheid van Christelijke beginselen orthodoxe begrippen mogt bedoelen, kon er het Nederlandsche volk zich vrolijk meê maken, maar de geschiedenis weêrspreekt hem ten eenemale, als hij wil beweren dat de goede gemeente, om de gewoonte van bidden, de overtuiging kreeg van de eerlijkheid der bedoelingen der regenten of van de bezadigdheid hunner besluiten en de onpartijdigheid hunner oordeelen. Wij behoeven den zoon van den voormaligen Utrechtschen burgemeester geene bijzonderheden op te sommen, die het tegendeel bewijzen, maar wij herinneren hem alleen, dat men voor 1775 al biddende in den naam van Jezus Christus de dagen van 1795 heeft voorbereid, en dat men nu althans opregter schijnt, indien men huiverig is, politieke vergaderingen met een gebed te beginnen. Is het ook niet overdwaas, het eenige criterium van het Deïstisch en het Christelijk gebed in het al of niet noemen van den naam van Christus te stellen en min of meer uitdrukkelijk allen voor Deïsten te verklaren, die met een gebed genoegen nemen, waarin die naam niet voorkomt? Het zou te onnoozel zijn, de mogelijkheid van het tegendeel te willen betoogen. Maar wij vreezen, dat de Schrijver hier onder de vanen van de orthodoxie te velde is getrokken, en dat hij zonder het zich welligt zelven te bekennen den naam van Christus in het ambtsgebed als een schibboleth heeft willen bezigen, om er de voor- en tegenstanders van de tegenwoordige grondwettige orde van zaken aan te onderkennen. Dit nu kunnen wij volstrekt niet goedkeuren, al eerbiedigen wij ook overigens zijne godsdienstige en politieke overtuiging.

Men ziet uit het weinige, dat wij aanvoerden, dat de Schrijver door te veel te bewijzen, niets bewijst. Juister gesproken heeft hij een soort van inquisitiegerigt gehouden, waarbij vrijspraak en veroordeeling van het noemen van een naam afhankelijk was. Althans heeft hij eene breede lijst van verdachten geleverd en velen aangeduid als verdacht van verdacht te zijn. Want welke waarde zou iemand met gezonde hersenen er aan hechten, indien hem eene reeks gebeden werden voorgelegd en een ander verzekerde hem plegtig, na even die gebeden te hebben ingezien: ‘die bidder is een Deïst en deze een Christen, omdat deze Christus genoemd en die hem niet genoemd heeft?’ Waarlijk, dat bewijst op zich zelf, even weinig als het lidmaatschap van eene kiezersvereeniging bewijst voor de aanhankelijkheid aan het programma. Neen waarlijk, dat mag niet heeten resultaten uit geschiedkundige navorschingen trekken, maar eigen meeningen aan de geschiedenis opdringen en het wordt hoog tijd, dat zoo iemand onderzoekt, of zijne vaderlandsliefde wel van den echten stempel zij. De Schrijver hebbe slechts de goedheid, eens bedaard over den loop van zaken na te denken en wij twijfelen niet, of dit zal hem tot eene andere uitkomst leiden.

Of waaruit ontsprong wel het ambts-

[p. 421]

gebed? Ongetwijfeld uit den drang des harten, dat in de benarde tijden van het laatst der 16^de en de eerste helft der 17^de eeuw alleen bij God raad en troost zocht. De zegepraal van den Staat en van het Gereformeerde geloof was toen vereenzelvigd en schoon de voorspoed dezer landen aanhoudend toenam, wie mag het vergeten, dat de harten onzer voorvaderen dikwijls beklemd moeten geweest zijn bij de geduchte wendingen der gebeurtenissen in Duitschland, die op hen zelven zoo vreesselijk konden terugwerken? Maar zelfs na het einde van den dertigjarigen krijg vielen er in Frankrijk, in Engeland, in Duitschland, in Piemont dingen voor, die eene gedurige onrust en spanning moesten onderhouden en de vrees verlevendigen, dat hier en elders het licht van den kandelaar kon worden genomen. Is het te verwonderen, dat zij, die zitting hadden in een collegie van bestuur, één van geloof als zij waren, gaarne gemeenschappelijk in ootmoedig opzien tot den Heer hunne gebeden opzonden om hulp en redding? Doch ook waar het louter materiele belangen gold, waren de ondernemingen van geheel anderen aard dan thans. Aanvankelijk waren de middelen gering, de zeevaartkunde minder ontwikkeld, de zee vervuld met vijanden en roovers, de reizen langdurig, de gindsche kusten door barbaarsche volken bewoond, of door wangunstige mededingers betwist. Waarlijk, men wist en gevoelde het diep, waarvoor men te bidden had.

Hoe zijn sedert de omstandigheden veranderd! Immers om met het laatste te beginnen, het heeft der Goddelijke Voorzienigheid behaagd, het aanhoudend streven der menschheid in die mate te zegenen, dat duizenden gevaren, die vroeger onoverkomelijk schenen, of geheel verdwenen of althans aanmerkelijk verminderd zijn en dat vele togten en ondernemingen geheelenal tot het peil der dagelijksche zaken gedaald zijn. Nu weten wij wel, dat ieder individu, zal hij niet gedurig zijn val nabij zijn, een diep besef moet hebben, dat wij in Hem leven, ons bewegen en zijn, maar de gewone omstandigheden zijn van dien aard, dat een formuliergebed op den duur niet dien innigen drang des harten schijnt te kunnen opwekken, die ons alleen waardiglijk God kan doen naderen. Maar nog grooter is de verandering van den politieken toestand. Ons koningrijk bestaat zonder Gereformeerd te zijn en heeft alle elementen, zelfs den Jood, onder gelijke voorwaarden, in zich opgenomen. Dit is een feit, dat u mag ergeren, maar daarom niet veranderd wordt. Doch er is meer. De formulierendwang zoo doodend of zoo knellend in de 18^de eeuw heeft ook in het godsdienstige tot revolutie geleid, die ja wel onder hare vreesselijke verschijnselen het ongeloof telde, maar die wij toch, Gode zij dank! in zoo verre zijn te boven geworsteld, dat thans weêr de godsdienst bij duizenden, als bij onze vrome voorvaderen, eene zaak van het hart is geworden. Maar vergt men nu niet van het echt godsdienstig gevoel te veel, als men verlangt, dat zich dat hart verkwikt zal gevoelen door het voorlezen van een formuliergebed, waarvan de termen politiek moeten gekozen en ingerigt zijn? Men behoorde toch het wezen der dingen niet uit het oog te verliezen. Gelijk er in kerkeraden soms lang gebeden en gedankt wordt, waar het de kennisneming geldt van personen, die attestation verlangen, of indienen, eene gewoonte, die onzes inziens ergerlijk mag genoemd worden, evenzoo wor-

[p. 422]

den er vaak raadsvergaderingen gehouden, waarin de te behandelen zaken weinig om het lijf hebben; en wilt gij dan dat men het gebed tot huichelarij of bijgeloof verlage? En gebeurt het ook niet al te dikwijls, dat partijen zich in de politieke vergaderingen opdoen (die niet altijd buiten personaliteiten blijven) waaronder men vooraf tot in bijzonderheden beraamt en er elkaâr zijn woord op geeft, om zoo en zoo te spreken, en zoo en zoo te stemmen? Maar daarenboven, waar zou de verloochening van Christus grooter zijn, dáár waar ik hem prijs gaf, om noodeloos, terwijl ik hem aanbad, den éénen eene ergernis, den anderen eene dwaasheid te zijn, of dáár, waar ik hem naar de inspraak van mijn hart in mijne binnenkamer naderde, om hem te smeeken, dat ik, door zijne hulp gesterkt, getrouw mogt bevonden worden in al mijn openbare en bijzondere aangelegenheden?

Blijft nu de Schrijver na het gezegde nog van meening, dat de toepassing van het ambtsgebed aan geen historische invloeden onderworpen is, maar dat het altijd storeloos zijnen eenzelvigen cirkelgang kan gaan, wij kunnen het niet helpen. Wij voor ons denken ons gaarne terug in die tijden der voormalige republiek, toen een Gereformeerde staat onder Gods zegen, naar de natuurlijke ontwikkeling der dingen, was een noodzakelijk gewrocht van den tijd en wij zouden gaarne ook nu nog vergaderingen bijwonen, waarin een onverdeeld gevoel zich tot God verhief, maar wij gelooven niet, dat er bij mogelijkheid sprake van Christusverloochening kan zijn, dáár, waar men niet geroepen wordt, om hem te belijden, maar om de openbare belangen te behartigen en wij schrijven het aan geen ongeloof toe, als men liever niet bidt dan door middel van een diplomatiek formuliergebed, dat vaak in den notulendreun zou worden voorgelezen. En hiermede stappen wij van dit onderwerp af, gaarne den heer Van Asch Van Wijk toestemmende, dat in de Geldersche en Friesche Provinciale Staten door de leden R. en H. groote dwaasheden zijn uitgekraamd.

C.