De Tijdspiegel. Jaargang 9

[p. 416]

Over de hulpmiddelen tot bevordering der kennis van de natuur, in onzen tijd.

Schoedler's Boek der Natuur. Naar de vijfde Hoogduitsche uitgave, bewerkt door J.W. Gunning en J.J. Altheer. Te Utrecht bij Dannenfelser en Doorman. 1850-1851.
D^r. J.H. van den Broek. Redevoering over den spheroïdaal-toestand der vochten. Te Utrecht, bij J.G. Broese. 1851.

Vroeger waren zij, die zich op de wetenschappen wilden toeleggen, of tot verrijking van hunne kennis en beschaving van hunnen geest zich met den hoofdinhoud daarvan wilden bekend maken, genoodzaakt om de lessen der leeraars in de verschillende vakken op de hoogescholen bij te wonen, of zich den inhoud der weinige leerboeken, die meestal in het Latijn opgesteld, en in eenen ingewikkelden en droegen vorm ingekleed waren, eigen te maken. Dit maakte, dat de stand der geleerde en wetenschappelijke mannen meer en bijna geheel afgescheiden was van dien van het algemeen, waar de kennis in de verschillende wetenschappen, en ook in die welke op de natuur betrekking hebben, uiterst gering, en met vele vooroordeelen en bijgeloovigheden besmet bleef. Het is thans geheel anders geworden: ieder, die eene eenigzins beschaafde opvoeding genoten heeft, zoude zich nu schamen om niet aan het omwentelen der aarde om de zon, en aan de onmetelijke uitgestrektheid van het heelal te gelooven, en de stelling dat er geen tegenvoeters zouden kunnen bestaan, niet onder de sprookjes van toovenaars, heksen en spookverschijningen te rangschikken.

Sedert een geruimen tijd zijn er vele leer- en handboeken, vooral in die wetenschappen, die betrekking hebben op de kennis der natuur, uitgekomen, niet meer in de taal der geleerden, die hoe langer hoe meer in onbruik schijnt te komen, maar in die des lands en in eenen vorm, meer aantrekkelijk en verstaanbaar voor hen, die geene eigenlijk gezegde wetenschappelijke opleiding genoten hadden. De wetenschappelijke kennis is hierdoor meer algemeen geworden, zonder echter in juistheid en grondigheid te winnen: zij is en blijft nog altijd oppervlakkig; ofschoon er in onzen tijd vele hulpmiddelen zijn, om haar van deze oppervlakkigheid te genezen.

Het is voornamelijk de beschaafde stand, dien wij op het oog hebben, voor dezen is in de laatste jaren veel gedaan, om hem met de vorderingen der natuurkundige wetenschappen bekend te maken, en op de hoogte te houden van de ontdekkingen en vorderingen, die hierin bijna dagelijks gedaan worden. Behoeven wij wel, wat in het bijzonder de sterrekunde en wiskundige aardrijkskunde betreft, aan de voortreffelijke populaire Beschrijving van den Sterrenhemel van onzen verdienstelijken landgenoot Kaiser te herinneren, een werk, waardoor men, zonder eene wiskundige kennis te bezitten, zeer gegronde denkbeelden over de zamenstelling des heelals, en den loop der hemelligchamen kan verkrijgen. Voor hen die nog eenigzins verder willen doordringen, zijn de Volkssterrekunde van Littrow en Sommer's Tafereel van

[p. 417]

het Heelal, zeer geschikte handleidingen waarin zij een schat van wetenswaardige zaken zullen vinden.

In de natuur- schei- en werktuigkunde, wetenschappen die in een zoo naauw verband met de industrie staan en daardoor zooveel belang bij het algemeen wekken, ontbreekt het ook niet aan geschriften, die van een algemeen gebruik zijn en door iedereen die niet geheel ontbloot is van beschaafde kennis, kunnen gelezen en aangewend worden. Zelfs voor de meer burgerlijke en arbeidzame standen is door de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen gezorgd, en al mogen hare vroegere wetenschappelijke School- en Handboeken verouderd zijn, hare Volkswerktuigkunde en Handleiding tot de kennis der Natuur, voldoen geheel aan hare bestemming en staan niet beneden de hoogte der wetenschap, wat hare resultaten en vorderingen aanbetreft.

Voor meer gevorderden, zelfs voor hen die beoefenaars zijn der sterrekundige en physische wetenschappen, zijn er werken verschenen die in grootsche en juiste trekken het geheel der wetenschap behandelen, die grondighied met beknoptheid, eenen bevalligen en duidelijken stijl met eene klare en heldere uiteenzetting der onderwerpen paren, en den lezer met eene gemakkelijkheid op de hoogte des onderzoeks plaatsen, die hem de moeite doen vergeten, welke hij soms aan het volgen hunner geleerde en geschiedkundige nasporingen besteden moet. De Exposition du Systême de l'Univers van de la Place en de Kosmos van A. von Humboldt, zijn echte meesterstukken waarop met regt onze eeuw roem kan dragen. De wetenschap legt hier hare edelste schatten bloot, ten gebruike van allen die daarvan eene nuttige aanwending maken kunnen. Hier ziet men niet alleen de hoogte van kennis, die men in onzen tijd bereikt heeft, maar men wordt geschiedkundig langs den weg geleid, dien 's menschen geest van onderzoek heeft gehouden om er toe te geraken. Zulke geschriften zijn de krachtigste hulpmiddelen om de beoefening der natuurkundige wetenschappen in onzen tijd te bevorderen, en echte en grondige kennis in de plaats van eene oppervlakkige betweterij te stellen, die men niet kan ontkennen, dat bij velen nog huisvest, en waartoe sommige geschriften die de wetenschappen en résumé behandelen gereede aanleiding geven.

Men kan, volgens onze meening, Schoedler's Boek der Natuur onder deze rubriek plaatsen. Op den titel afgaande zoude men denken, dat het eene eenigzins volledige beschrijving der natuur zoude opleveren, die tevens eene aangename en nuttige lektuur zoude zijn voor hen, die zich niet regtstreeks op de natuurkundige wetenschappen toeleggen, en toch gaarne bekend zouden worden met de slotsommen, die tegenwoordig door eene naauwkeurige waarneming van het zigtbare heelal verkregen zijn. Het bevat integendeel algemeene beginselen der Physica, Astronomie, Chemie, Mineralogie, Geologie, Physiologie, Botanie en Zoölogie; dit ruime en veelomvattende gebied wordt in nog geen 800 bladzijden afgehandeld. Het is dus te kort voor een Wetenschappelijk Handboek, waaruit men de algegemeene beginselen van al deze vakken zoude kunnen leeren; zonder verklaring en uitbreiding zal de oningewijde hier niet veel voedsel ter uitbreiding zijner kennis aantreffen, te meer daar de vorm zeer didactisch en droog is, en meest alles met eene beknopte ineengedrongenheid wordt voorgesteld; voor de eenigzins ge-

[p. 418]

vorderden heeft het ook weinig aanlokkelijks, omdat hij er niets nieuws en verrassends in zal aantreffen, niets dat op de geschiedkundige ontwikkeling der natuurwetenschappen betrekking heeft, die hier alleen stelselmatig worden voorgedragen. De Physica en Astronomie worden ieder in ruim 100 bladzijden afgehandeld, de Chemie en Mineralogie zijn meer uitvoerig uiteengezet, evenzoo de Botanie en Zoölogie. Het ligt buiten ons bestek en buiten den aard van ons meer bepaald letterkundig tijdschrift, den inhoud van deze afdeelingen in het bijzonder na te gaan, anders zouden er vele onnaauwkeurigheden en onbestemde bepalingen in aan te wijzen zijn. Het werk is met platen versierd, die veel ter opheldering van den tekst bijdragen; doch soms tot verwarring aanleiding zouden kunnen geven, zoo als fig. 39 van de Astronomie, waar de namen onder de karakters der hemelteekenen verkeerd geplaatst zijn, zoodat men nu hier den naam van den Ram in plaats van onder Maart, onder het teeken van den Stier in April geplaatst vindt, waardoor alle hemelteekenen van den zodiäk of dierenriem een maand schijnen terug te staan; terwijl zij in den tekst juist worden aangegeven. Ofschoon wij veel goeds in een kort bestek over de verschillende natuurwetenschappen bijeengetrokken vonden, leverde het geheel niet zoo veel bijzonders op, dat wij niet elders zóó en nog beter, in de leer- en handboeken die reeds in onze taal bestaan zouden kunnen vinden, waarom wij moeten betwijfelen of men aan de vertaling van Schoedler's Boek der natuur wel eene zoo groote behoefte had. Waren alle platen zoo klein van afmeting en onduidelijk van voorstelling als N^o. 1 en 11 van de Astronomie, de beide regtstandige helften van den Sterrenhemel verbeeldende, zij zouden gevoegelijk weg kunnen gebleven zijn, om den prijs van het werk niet noodeloos te verzwaren.

De redevoering van D^r. J.H. van den Broek, de verdienstelijke vertaler van de Sporen van de Geschiedenis der Schepping, uitgesproken voor de leden van het natuurkundig gezelschap, over den spheroïdaal toestand der vochten op verhitte, gloeijende en gesmolten metalen is eene monographie, die over eene merkwaardige eigenschap van het water en andere vloeistoffen handelt, welke met vreemde en indrukmakende verschijnselen gepaard gaat; maar die tevens ook als uit het dagelijksch leven is genomen, waardoor de kennis der daarin behandelde zaken voor het algemeen publiek van belang kan genoemd worden, uithoofde van de dadelijke toepassing daarvan op de stoomwerktuigen, de beweegkracht der machinerie voor fabrieken en middelen van vervoer.

Het is bekend, dat het water, door de vermindering van warmte op eenen zekeren graad tot een vast ligchaam overgaat, dat wij ijs noemen, en dat het daarentegen door zekere maat van hitte in een dampvormigen toestand komt, dien wij stoom noemen, een vierden vorm kan het nog aannemen, dien van bolvormige korreltjes, als men het plotseling met gloeijende metalen in aanraking brengt, dit is de zoogenoemde spheroïdaal toestand der vochten, die zeer merkwaardige eigenschappen bezit, welke men in deze redevoering uitvoerig en duidelijk vindt uiteengezet, zoodat zij eene belangrijke bijdrage tot de nadere kennis der natuur kan genoemd worden.

Wij zijn van gevoelen, dat zulke verhandelingen over bijzondere eigenschappen der ligchamen, en andere belangrijke verschijnselen die zich in de natuur kunnen opdoen, meer kunnen medewerken

[p. 419]

tot verspreiding van eene nuttig aan te wenden kennis der krachten die in de voorwerpen schijnen te sluimeren, dan al die bekorte en soms oppervlakkige compendia der natuurwetenschappen, waarvan men thans overvloedig genoeg voorzien is. Geschriften zoo als die van Dr. van den Broek, zien wij als de beste hulpmiddelen aan, tot bevordering van de kennis der physische wetenschappen, en het is uit dien hoofde dat wij dit geschrift aan alle beoefenaars en beminnaars daarvan ruimschoots aanbevelen. Wij eindigen met den wensch, dat de bekwame Schrijver ons van tijd tot tijd nog meer van zulke uitkomsten van zijn naauwkeurig onderzoek der natuurverschijnselen zal mededeelen.