De Tijdspiegel. Jaargang 9

Aan wie al de kettermeesters hun hart hebben opgehaald.

Balthasar Bekker in Amsterdam. Een Portret uit de zeventiende eeuw. Door D^r. E.J. Diest Lorgion, Predikant te Groningen. Tweede deel. - Te Groningen, bij H.R. Roelfsema. 1851.

Wij hebben in der tijd het eerste deel van dit werk aangekondigd (Tijdsp. Mei 1851), ons eene nadere beoordeeling daarvan voorbehoudend. Het verdient zulks om het onderwerp; de aankondiging daarvan is op zijne plaats in onzen Tijdspiegel, omdat zulke verhalen een spiegel zijn voor onzen tijd, - op vele punten lang niet zóó die der verlichting en waarachtige verdraagzaamheid als menschen die alles wit zien en noemen, ons wel wilden doen gelooven, aan den anderen kant zijn goeds medebrengende boven de vorige dagen. - Waarschuwingen zijn zij, zulke wenken, als wanneer een vriend ons herinnert: ‘gedenk, hoe gij toen zijt gevaren!’

Onze tijd is niet zóó die der verdraagzaamheid en verlichting, als sommigen ons wel wilden diets maken. De teekenen spreken. Of wat vindt men, het oog slaande naar het gebied van school en kerk? - Een twist, een strijd, een wantrouwen, een gehaspel en geharrewar

[p. 185]

(vergeve men ons die woorden!), zelfs tusschen wie anders elkanderen nader moesten staan, die inderdaad bedroevend, soms afkeerwekkend mogen heeten; verschijnselen, waarbij wij waarlijk niet met blijde hoop in 't hart het: ‘Wat zal daarvan worden?’ vragen. - Maar dan is ons eene geschiedenis als die van Balthasar Bekker welkom.

Bij werken als dat wij hier aankondigen, leeren wij bij sommige verschijnselen onzer dagen spreken: ‘Het is meer zoo gegaan, en toch is het later kalmer geworden!’ - Wij leeren ons verheugen, dat er toch in menig opzigt vooruitgang merkbaar is, dat men in kennis der waarheid, in humaniteit is gevorderd, dat betere begrippen zelfs in de massaas zijn doorgedrongen, die daarentegen van andere zijden wel iets mogen hebben verloren. Bij menig tooneel van geestelijke heerschzucht in het genoemde werk door den heer Diest Lorgion geschetst, hebben wij het gezegend, dat het toch niet meer de dagen zijn dier pruikige aanmatiging; bij tafereelen vol ijsselijkheid als die van de weduwe Nebelings, de naar lijf en ziel getortureerde, hebben wij het gezegend dat er toch meer menschelijkheid is gekomen, zelfs in ons lijfstraffelijk regt, hier en daar gewraakt, als ruim zeer overhellende tot eene wat weeke philanthropie, waar vermetele slechtheid moet worden in toom gehouden. Bij wenken, die ons onbillijkheid herinnerden jegens dissenters, hebben wij het gezegend, dat men niet meer ook die negatieve onderdrukking kende van andersdenkenden op het punt van religie, welke men toenmaals zelfs in het vergelijkenderwijs waarlijk verdraagzaam Nederland deed voelen. - Wij zouden meerdere punten kunnen aanvoeren, waarbij men leert, dat het in die vaak hooggeroemde dagen waarlijk niet alles couleur de rose was, en men nog grond heeft om het: ‘Zeg niet dat de vorige dagen beter waren dan deze; want gij spreekt dat niet wijsselijk’ van den Prediker op de lippen te nemen. - Wij achten het goed dat de laudatores temporis acti, de loftrompetters van den goeden, ouden tijd, op verschijnselen worden gewezen, als hier op het veld der geschiedenis worden gezameld, om de rococomode althans niet op het gebied van het leven des geestes en der menschheid ingevoerd te wenschen.

Wij zeggen: ‘Op het veld der geschiedenis,’ de heer Diest Lorgion heeft zijn werk een ‘portret’ geheeten. Daar vragen wij in de allereerste plaats gelijkenis = historische trouw. Of aan dit hoofdvereischte voldaan is? Meer dan dit, het beeld mag eene daguerréotype heeten; ofschoon dan opgewerkt met kleuren, zoo veel als noodig was om daaraan den doodschen schijn te ontnemen. Wat daarin van - en omtrent Bekker is aangevoerd, is authentiek, niet te loochenen, gelijk met aanduiding der bronnen wordt bewezen. De lezer mag het boek aanmerken als een geschiedkundig werk. - En deze, waarlijk gewigtige, verdienste in het oog gehouden, willen wij het den heer Diest Lorgion niet hoog aanrekenen, dat hij niet hier en daar het oog meer op de staatkundige en burgerlijke omstandigheden dier dagen heeft geslagen, vooral omdat het beeld van Bekker, die daarmede minder te doen had, zeer goed op zichzelf kon worden beschouwd, en hij door de kerkelijke en geestelijke zaken en personen met genoeg bijwerk is voorzien. - Wij hebben den heer Diest Lorgion bewonderd, dat hij de gave van het dramatische zoo regt ter snede heeft weten aan te wenden, dat de drooge inhoud van dorre acta en notulen

[p. 186]

daardoor levendigheid en gloed heeft gekregen, bij ondervinding wetende, hoe moeijelijk en wel een rak werks zulks mag heeten.

Wij stellen dan ook zijn' Bekker in Amsterdam, in geenen deele, noch in belangrijkheid der stof, noch in den vorm, beneden zijn' Bekker in Franeker. Wij houden het er voor, dat de heer Diest Lorgion inderdaad zijn kerkgenootschap, en vooral die van eene vrijere rigting (den anderen, indien zij zulks verkiezen, eene nog grootere) in hetzelve, eene wezenlijke dienst heeft gedaan, met deze bewerking der levensgeschiedenis van een man, die diep ingreep in het geestelijk leven in zijnen kring, die in zijne bemoeijingen als in zijne ondervindingen een beeld mag heeten, dat bemoedigt om naar licht en vrijheid te streven, ook in dagen die daarvoor nog niet ten volle rijp mogen heeten, en ondanks allen tegenstand en iedere zegepraal, zelfs van wie uit bekrompenheid van geest, van gevangenschap in formulier- of stelselboeijen, of uit welke beginselen en met welke bedoelingen ook, die vrijheid die in Christus is willen beperken. - Bekker's tegenstanders toch genieten de treurige eer, of liever dragen de schande, van meerendeels nog slechts door hunne vijandschap tegen den helderdenkenden, bezadigd-ijverigen man, bekend te zijn en genoemd te worden, terwijl het nageslacht aan Bekker geregtigheid heeft laten wedervaren. Als zoodanig ook mag de uitgave van het werk in dagen als de onze in geenen deele misplaatst worden gerekend en kan het beschouwd worden als gronden van troost en bemoediging bevattende voor mannen, wier opvatting van het Christendom sommigen niet kerkelijk, niet regtzinnig genoeg is.

Dit alles aan te wijzen als met den vinger, was, gelijk de Schrijver te regt in het oog heeft gehouden, onnoodig. Het dringt zich bij de lectuur aan den lezer op. - Een enkele keer heft hij den vinger op Deel I, blz. 114.

Wij hadden wel gewenscht, dat er in Bekker's geschiedenis meer rekenschap ware gegeven van de gronden, waarmede zijne tegenstanders hunne opiniën bepleitten. Zij zijn soms zeer aardig. Het werkje van Ludovicus Lavaterus ‘Over de Spoken en Nachtgeesten, Gorinchem 1681’ had onder anderen den Schrijver daarbij curieuze diensten kunnen bewijzen. - Hij had daardoor een Seitenstück kunnen leveren tot eenige voorbeelden van exegese uit die dagen, in het werk aangevoerd. Men kan dikwerf de gedachte niet weren aan verscheidene dogmatische opvattingen, die in onzen tijd hare voorstanders vinden, waarover de toekomst haar' staf heeft te breken, die dan ook wel niet altijd heel zal blijven.

Moge het alom goeds stichten! Het kan zulks.

chon.