De Tijdspiegel. Jaargang 9

Een harptoon van J.J.L. ten Kate. Christus remunerator.

Niemand zal ontkennen, dat het eene smartelijke ondervinding is, als begaafde kunstzonen op een gevaarlijk zijspoor verdwalen, en ongevoelig het gebied der zuivere en onsterfelijke kunst verlaten; als ze meer en meer afwijken van den goeden, eenigen weg, en dáár zelfs nog bewierookt, en wat nog erger is, gevolgd worden. - Aan dergelijke onheilen staan alle menschen bloot, en zelfs de voortreffelijkste dichters zijn wel eens eenige graden gedaald beneden het peil der echte kunst. - Quandoque bonus dormitat Homerus! - Zal men nu de zonden, de ongeregeldheden der genie, de ligtzinnige uitspattingen der muze mogen goedkeuren, en hier, over elk nieuw gebrek een sluijer werpen? - Naar onze wijze van zien, zal noch de kunst, noch de kunstenaar met die methode gediend zijn, en daardoor juist de volmaking der kunst onbegrijpelijk worden benadeeld.

De heer Ten Kate is meer dan dilettant - hij staat werkelijk op den muzenberg en heeft dáár burgerregt verkregen. - Hij is dichter van natuur en professie, en altijd dichter, ook in zijne gedrukte leerredenen. - Hij kan zich hier niet verloochenen - en juist om die reden moet hij een treffelijk dichter blijven en

[p. 451]

zich niet ontlauweren, - daarvoor moeten welmeenende en opregte vrienden, die niet ten allen tijde met de wierookvaten gereed staan, hem trachten te bewaren. - Hij moet op de eens ingeslagen baan voorwaarts, en niet teruggaan; aan dit onheil staat wederom ieder bloot, die mensch - kunstenaar - dichter is. - De grieven, die wij met bescheidenheid tegen den bekwamen landgenoot openbaren, en die door dezen harptoon op nieuw zijn uitgelokt, bestaan vooral hierin: - dat de dichter in zijne stukken de eenheid, den zamenhang der bewerkte stof, meestal uit het oog verliest, - dat hij zich van volstrekt valsche, onjuiste en overdrevene beelden bedient; dat hij zich door het geklank der eindrijmen laat wegslepen, en daardoor gedachten en voorstellingen ruimte geeft, die den toets van waarheid en kunstzin niet kunnen doorstaan, en die hijzelf niet kan goedkeuren. Wij weten het zeer goed, de meeste lyrische dichters zijn hier gestruikeld, - Horatius waarschuwde reeds voor de vleugels van Pindarus, - de gloed, de warmte, de ongewone verheffing van den oden-dichter brengt hem verder en hooger dan hij wil en wenscht, - daarom moet hij hier zijne krachten beproeven, en den ouden kunstregel - saepe stylum vertas - in eere houden.

Het beroemde tafereel van Ary Scheffer - Christus de Vergelder - ontlokte aan den dichter eenen harptoon - eene poëtische omschrijving, een gevoelszucht opgewekt door de levendige voorstelling van het tafereel en van het laatste oordeel: eene apocalyptische omwerking van het gerigt, waartoe de schilder den weg baande, - de dichter was door het tafereel diep aangegrepen - hij grijpt de harp en zingt:

Te middernacht komt de Vergelder, hij zal het oordeel uitspreken, de groote en gewigtige ure is aangebroken.

Maran atha, Jezus komt!

De voorzegging wordt vervuld, de dooden verrijzen, allen verschijnen, het woord der splitsing klinkt. - De groepeering wordt meer geanalyseerd: de held, de oproerstoker, de ongeloovige, de huichelaar, de vrek, de wellusteling, allen kort geschetst, - de hel bevolkt.

Andermaal, andere verschijning: hier treden de verschillende beelden van het schilderstuk, in het dichterlijk leven geroepen, te voorschijn: Magdalena, de verloren zoon, Paulus, de leeraren, profeten enz., later de weldadigen, de pelgrims, de moeders, de kinderen, met een terugblik op de herborene aarde sluit het gedicht - in den echten toon der hymne.

Bij de bewerking van zulk een onderwerp is een kwistige beeldentooi te verwachten, vooral van den dichter Ten Kate. - Indien hij nu slechts de eenvoudige, de krachtige, de ophelderende beelden en vergelijkingen hadde gekozen, en niet telkens aan de speling van een valsch vernuft toegegeven, of zich onophoudelijk met de hyperbel had beholpen! - daardoor verliest deze poëtisch-plastische proeve zeer veel aan waarde voor den kalmen lezer, die, buiten het geklank van het rijm, naar verhevene, aangrijpende gedachten zoekt, en zich hier tamelijk teleurgesteld vindt. - Wij zullen onze grieven staven, door de bloote aanhaling der allezins poëtische ongeoorloofde spreekwijzen:

De donder en de nachtegalen - beide zuchten?

Het Zoenbloed, is opgedroogd.

Christus worstelt van de krib naar het

[p. 452]

kruis (is even onwaar als overdreven.)

De geest van Christus is - de onzigtbare dorpelwachter!

De doornen des vervals verdwijnen.

De eeuwigheid rust op de wieken van 't tegenwoordig oogenblik (volstrekt valsch opgevat.)

De sluier van Gods heemlen - waait op!

Heilige vlammen - ingeroest slijk - Christus de aardworm in Gethsemane - de kranke tombesteen (hoogst ontaalkundig) - de held - een doorluchtig karkas - teedre Hyeenen (welk een bijwoord) vleesch in spinrag gehuld - een onbedriegelijk ziels-instinct, - meijen voor de voeten van den verheerlijkten Vergelder gespreid, - de martelaars: een adellijk geslachte - heilige adelaars der gedachte! moeders, die de kinderen leerden - de engelen begroeten u als: Heilige Mariën - de kinderkens: Hemelsche vlinderkens, - In der basilisken kuil komen de duifjens nesten, - de hemelstad schiet overal straten van kristal - aan den voet des Heeren ‘wolkt’ een duizendtal!

Reeds genoeg! Wij kunnen en mogen het dezen dichter van dit gedicht niet vergeven, dat hij tot zulke kunst-hulpmiddelen de toevlugt heeft genomen, en daardoor aan de eenvoudigheid, aan de waarde van het ongemeen verheven onderwerp heeft te kort gedaan. - De gezwollen, de overspannen toon, het gedurig dartelen met, en jagen naar frappante eindrijmen, laat ons koud bij de lezing van deze uitboezeming; de onjuiste, ongepaste beeldendrom beleedigt het kunstgevoel. Waarom niet, zonder al die hel klinkende taal, eerst den laatsten nacht geschilderd, dan Christus wederkomst, en de splitsing der zaligen, waarbij, gelijk de dichter poogde, de verschillende beelden op Scheffer's tafereel nog veel uitvoeriger hadden nagepenseeld kunnen worden?

Echte poëzij - de oude wereld kende haar - wij noemen slechts Homerus en Virgilius, of later Milton, - Vondel, hoewel met groote uitzondering - echte poëzij schittert, treft en overwint, door waarheid en eenvoudigheid, zij behoeft geen weidsche woordenpraal - het dichterlijk gevoel is reeds rijk en krachtig genoeg, om zonder altoosdurende overdrijving het doel te treffen.

Mogt de heer Ten Kate de ware, eenvoudige, daarom echt dichterlijke harptoonen, die hier gehoord worden, niet hebben opgeofferd aan de zucht om met woord en klank te bedwelmen - te brilleren: - er is verschil tusschen een diamant der gedachte, en den brillant van het eindrijm. - Wachte hij zich, die zoo ongemeen veel dichterlijken aanleg bezit, voor valsch vernuft, en voor eene al te bereidvaardige muze, die somtijds de teugels van het gezond verstand en eener kalme kritiek wil ontsnappen.

De aanwijzing van gebreken is niet minder belangrijk, dan de voortdurende loftuiting.

philomusõn.