De Tijdspiegel. Jaargang 9

Kanselredenen.
Leerredenen van J.J.L. ten Kate, predikant te Middelburg.

Er zijn geene gewrochten van den menschelijken geest, waar zich de individualiteit zoo sterk en weder zoo zwak vertoont, dan bij kanselredenen, vooral in onzen tijd. Gaat de mensch die preken maakt en preken moet maken, en ze later uitgeeft, zijn eigen weg, blijft hij, ook al preken stellende, de wijsgeer, de logicus, de overdrijver, de stelseljager, of de dichter, gij vindt hem dadelijk terug, zoo als hij is, en noch het Woord Gods, noch de schets, noch de Bijbeltekst, ontnemen hem zijn eigenaardig kenmerk. Gaat de prekende man daaren-

[p. 100]

tegen getrouwelijk den weg van anderen, den gebaanden, geplaveiden weg, welke het schetsenboek of de plank vol preekbundels hem baanden, dan vernemen wij den mensch niet meer, die preekt of denkt of dicht, maar den weêrgalm, de echo te Muiderberg. Of er velen van deze laatste soort in ons waard vaderland zijn, kunnen we niet beslissen. Hier en daar zal er zeker wel een te vinden zijn. Als wij even naar de klassificatie hierboven genoemd omzien, is het bewezen, dat de heer ten Kate behoort en moet behooren tot de dichterlijke predikers; hij kan zichzelven op den kansel, en met de preek voor zich op de studeerkamer, niet verloochenen, - dàt ware ook niet goed. - Zoowel de stijl als de gedachtenloop dragen een doorgaand hoog poëtisch kenmerk, en daarin ligt een voorregt, maar ook een gevaar. Het voorregt is, de levendigheid, de warmte van den stijl, die vonkt en vlamt, telkens met beeldrijke en overdragtelijke spraakwending gereed staat, eene legermagt van tropen, eene nooit geeindigde vlugt van dichterlijke voorstellingen! Buiten twijfel, dat daardoor de verbeelding opgewekt, het gemoed verwarmd wordt, en de hoorder bovenal in eene altoosdurende, wel eenigzins pijnlijke, gejaagdheid verkeert, om toch bij den aanwassenden vloed der dichterlijke voorstellingen niets te verliezen. Zelfs de meer gewone, de meer proza-hoorders, vernemen gaarne die taal, en al zien ze eerst wat vreemd rond in die bonte wereld van beelden en figuren, weldra worden ze daar meer en meer te huis, en hooren liever den warmen, levendigen, profetisch-apokalyptischen prediker, dan den slependen, temenden, voortkruipenden spreker, die altijd ontwikkelt, stelling aan stelling afwindt, en het kluwen nooit heeft afgewonden, terwijl de draad, die van den kansel den hoorders wordt aangeboden, somtijds ‘anderhalf uur’ lang is! - Van de andere zijde loopt de poëtiserende kanselredenaar - dàt is nu de schaduwzijde - gevaar, om door oppervlakkigheid in de diepte te verliezen, wat hij in de hoogte gewonnen heeft, - zijne fantazy sleept hem mede, als Mazeppa op het ros, over bergen en door stroomen. De gedachte ontglipt hem, het beeld blijft - de waarheid wordt in de poëtische kleedkamer van den eenen hoek naar den anderen gejaagd, en kan niet tot rust komen. Wilt ge eens de proef nemen, welnu, lees eerst een paar bladen uit de latere preken van van der Palm of van Hengel, en dan dadelijk een paar bladzijden uit de eerste of laatste leerrede van den dichterlijken ten Kate, gij zult een verbazend verschil zien; - maar het grootere gevaar ligt dààrin, dat men (altijd zeer ter goeder trouw) in een' poëtischen kanseltoon blijft, waar dikwijls de aard der gekozene stoffe wat meer bedaardheid en logica, gebiedend, voorschrijft. - Één voorbeeld zij voldoende: de heer ten Kate deelt ons eene preek mede over den Avondhemel, naar aanleiding van Psalm VIII, - een zeer heerlijk Oostersch dichtstuk, dat voor eene poëtische behandeling niets te wenschen overlaat; nu zal ons de avondhemel I. Gods grootheid verkondigen, II. der menschen nietigheid prediken, III. de verhevene bestemming herinneren, door den grooten God voor den nietigen mensch weggelegd: - dat gaat alles zeer goed: - ook het derde deel vindt grond en bewijs in deze woorden: ‘Gij hebt den mensch een weinig minder gemaakt dan de Engelen, en hebt hem met heerlijkheid en eere gekroond, gij doet hem heerschen over de werken uwer handen, gij hebt alles onder zijn voeten gezet’ - dáár ligt nu, naar

[p. 101]

het tekstverband, en eene gezonde uitlegging, zeer duidelijk de wenk, om over de voortreffelijkheid van den mensch een krachtig woord te zeggen. Hoedanig behandelt de prediker dit derde of laatste gedeelte van zijne leerrede over den Avondhemel?

‘Gods woord heilige ons den Avondhemel.

1. Zoo voere hij ons op tot den Verlosser, die boven het uitspansel throont; 2. zoo herinnere hij ons Zijne heerlijkheid, die den glans der starren verdooft; 3. zoo profeteere Hij ons, wat wij door Hem kunnen worden, als Hij wederkeert met de wolken.’

Zietdaar nu het gevaar, de klip, handtastelijk aangewezen! Hoe komt, bij het behandelen van dezen psalm, deze geforceerde Christologische toepassing hier te pas? Als ge herneemt: moet in elke leerrede op den Christelijken kansel Christus dan niet gepredikt? Welnu, neem dan geen psalm tot tekst, en grond uwe beschouwingen niet op uitspraken, waar niets van Christus gezegd wordt, - houdt voet bij stuk; - meermalen hebben groote - dat zijn: beroemde - kanselredenaars, hier bij sterrekundige preken schipbreuk geleden. Immers heeft Dr. van Oosterzee in eene gelijkluidende leerrede, denzelfden misgreep begaan. - Als ge den psalm leest, en dan de geweldige korte volzinnen, waarmede deze leerrede over den avondhemel sluit, zal het u moeite kosten om te gelooven, dat hier over een psalm gepredikt is geworden. - Wij gelooven, dat het tot heil onzer Christelijke gemeenten en tot heldere kennis der waarheid noodig zij, om, zelfs bij zeer begaafde sprekers, op dergelijke oneffenheden opmerkzaam te maken, ten einde jeugdige predikers, die in den eersten nood en angst des harten, in de eerste preekjaren, naar zoogenaamde modellen zoeken, zich niet bedriegen en niet verzeilen.

Het standpunt, waarop de heer ten Kate thans een vasten voet schijnt te zetten, is het dichterlijk-regtzinnige - het gevoelig- orthodoxe.- Hij drukt zich ten dezen opzigte bepaald genoeg uit. - blz. 23. - ‘En toch was het niet voor de engelen, toch was het voor ons, doemwaardige en doodschuldige menschen, dat Hij (Christus) alzoo zichzelven vernietigde, want onze straf nam hij op zich.’ - Wanneer wij nu de verdere ontwikkeling, de bewijsvoering of het practisch terugwerkend beginsel van dergelijke stelling zoeken, is het vreemd genoeg, om spoedig weder, in poëtisch proza, als van de aarde opgeheven te worden: b.v. blz. 25. ‘Ja, een engel vliegt in het midden des hemels en heeft het eeuwig Evangelie, om te verkondigen dengenen die op aarde wonen. - De ijsvelden van Groenland smelten voor de zon Zijner heerlijkheid. - De Savannaas van Noord Amerika ruischen Hem verlangend tegen. - De negerbosschen van Afrika laten hunne takken plukken en tot meijen strooijen voor Zijn voet. - De muur van Azië buigt in en breekt door, waar Zijn banier aanrukt tegen haar duizend verfoeisels, die geen goden zijn - Hosanna! Hij komt, de Zoon Davids! De volheid der Heidenen gaat in. - De knie van Israël begint te knikken op den naam van Jezus van Nazareth. - Adel daalt - rijkdom slinkt, throonen storten in; alle hoogten worden geeffend, de heirweg der menschheid gebaand om den grooten koning te ontvangen, in wien de volheid der Godheid woont.’

Als dat nu geene poözij is, waar is ze dan? - of dergelijke phraseologie tot overtuiging, heiliging, verbetering, en

[p. 102]

- verzoening met God - werkelijk kan bijdragen, laten wij, voor heden, in het midden.

Over het algemeen zullen deze leerredenen, ook wegens de warmte en het vuur, waarmede ze gedacht, gevoeld en geschreven zijn - aan vele lezers behagen. - Aan de zoogenaamde verdeeling heeft de prediker zich veel moeite gegeven, is niet altijd even gelukkig, - of beter gezegd - logisch - hoewel men bij hem een zeer kennelijk streven ontdekt, om hier de methode van Dr. van Oosterzee te volgen, - die wederom bij groote voorregten, eigenaardige gevaren heeft, als de geniale homiletische heuristiek bij de behandeling van den tekst ontbreekt: men worstelt, werkt en zwoegt, om, het ga hoe het ga, de drie, zes of negen deelen te vinden, al wordt door de consequentie eene zeer merkbare recapitulatie geboren. - Ongemeen groote gaven heeft de heer ten Kate ontvangen, om op zinnelijk aanschouwelijke wijze menschelijke toestanden te schilderen, - Christus'lijden, - moedersmart, - zondaarsleed, - de zaligheid - hij bezielt alles, door stijl en taal en beeld - en blijft, zeker onwetend, in volzinnen altoos voort dichten. - Men hoopt daarom, dat de begaafde man, tot heil der vaderlandsche kerk, zich niet moge laten wegslepen, om nog meer te overdrijven; - dat zijne beeldrijke preekmethode, en warm Christelijk gevoel, aan de helderheid en bestemdheid zijner begrippen niet te veel afbreuk doe; dat hij niet mede aanheffe, in het koor der mystieke, zoetsappige, door overregtzinnigheid dikwerf onregtzinnige, jeugdige predikers, die jagt maken op roem en menschenlof boven het welbehagen Gods, en de waarachtige veredeling en heiliging der gemeente, die vooral gezond, degelijk, versterkend zielenvoedsel verlangt. - Dit is zeker, hoe meer de heer ten Kate, die met hoogen ernst naar Christelijke waarheid en licht streeft, en even als Paulus, alles nog niet zal gegrepen hebben, de Evangeliesche preekmethode van den Zaligmaker zelven tot model neemt, des te meer zal hij, voor zijne gemeente, voor zijne kerk, kostbare vruchten aanbrengen, èn door een opgehelderd hoofd, èn door een warm hart, èn door groote dichterlijke talenten.

sincerus.