De Tijdspiegel. Jaargang 8

[p. 332]

Godgeleerd Nederland.

Biographisch woordenboek van Nederlandsche Godgeleerden, door B. Glasius, predikant te Geertruidenberg. Eerste en tweede aflevering. Te 's Hertogenbosch, bij Gebr. Muller. 1851.

Een arbeid, aan veelzijdige bezwaren onderworpen. Vooreerst de vraag: wat te geven, wie te vermelden? de theologen van professie, of ook de dilettanten? Al de theologen, die in geschrifte optraden (de mannen, die het praktische leven kiezen, moeten van de papieren onsterfelijkheid afstand doen: alleen hun geest blijft leven), of alleen de voornaamsten? Zoo de laatsten, wie zijn er toe te rekenen? Allen die naam maakten in hun' tijd? Maar dat doet menig geverniste nieteling. Die blijvenden invloed oefenden? Uw boek zal bijster klein zijn. Protestanten alleen of ook Katholieken? Christenen alleen of ook Israëllers? De Heer Glasius beantwoordt deze vragen niet stellig. Hij zegt: ‘Het behoeft geene aanwijzing, dat het niet in mijn plan kan liggen van allen te spreken, die ooit op het gebied der godgeleerde wetenschappen in ons vaderland hebben gewerkt. Ik meende mij hoofdzakelijk tot hen te moeten bepalen, die zich daarop in hunnen tijd bijzonder verdienstelijk hebben gemaakt. Moeijelijk is het intusschen hier juiste grenzen af te bakenen, en daarom zal men welligt eenen naam aantreffen, dien men niet verwacht, en eenen anderen te vergeefs zoeken, welken men hier eene plaats had waardig geacht. Gaarne geef ik intusschen de belofte, dat ik bereid ben om, indien mij zoodanige namen worden aangewezen, die in een toevoegsel tot het geheele werk op te nemen.’

Verstaan wij den auteur wèl, dan heeft hij zich de moeijelijke zaak gemakkelijk genoeg gemaakt. Hij identificeert de verdienstelijkheid der godgeleerden met zijne kennis van hen: eerst schijnt hij wel kritiek geoefend en mannen, die zich in hunnen tijd niet bijzonder verdienstelijk gemaakt hebben, opzettelijk verzwegen te hebben: maar later doet hij blijken, dat hij alleen verzweeg wie hij niet kende: wijst men hem er op, hij zal ze dan vermelden, hoe veel of weinig verdienstelijk ze ook zijn. Dat is nu wel beleefd jegens de aanwijzers en de onverdienstelijke theologen, maar kritiek is het niet. 't Bedreigt ons daarenboven met den lastigsten doorn aan een woordenboek: een supplement. Beter zeker had de ijverige verzamelaar gehandeld, zoo hij de oproeping, dezer dagen in de Kerk. Cour, geplaatst, gedaan had eer hij zijn werk aan de pers overgaf. Een tweede druk toch van dergelijk werk is niet zoo waarschijnlijk, en ware 't ook, dan de arme bezitters van den eersten!

De bronnen zijn een tweede bezwaar: uit den aard der zaak zijn ze verspreid, in algemeene, vaderlandsche, kerkelijke geschiedenis, theologische handboeken, monographiën, tot pamphletten toe, uitgegeven en onuitgegeven, bekend en vergeten, standaardwerken en vodden. Het doel genaderd te zijn, is hier reeds veel, zeer veel. De heer Glasius heeft groote schreden tot het doel gedaan: de aangehaalde werken getuigen van zijne belezenheid en veelzijdige literarische kennis. Een hoofdvoorwaarde is bij hem vervuld.

[p. 333]

Wat moet er gegeven worden omtrent de mannen, wier vermelding men nu eenmaal besloten heeft? Ziedaar een der moeijelijkste vragen. Moet gij een levensbeschrijving van den mensch of een schets van den theoloog leveren? Het laatste zal wel hoofdzaak zijn in een woordenboek van Nederlandsche Godgeleerden, maar 't kan met het eerste gepaard gaan, mits het niet door het eerste overheerscht wordt. In welke eeuw een godgeleerde leefde, uit wat stand hij voortkwam, of zijn geleerde vader of vrome moeder magtigen invloed op zijne toekomst oefenden, het kan van belang zijn; maar toch, men vergeve 't ons, dat het van de meesten ons vrij onverschillig is, of hun moeder Geertje of Jaantje heette, of zij met twee of tien kinderen gezegend waren. Wij vreezen, dat de heer Glasius ook hier wel eens te veel gezien heeft op wat hij wist, niet altijd op wat zijne lezers behoorden te weten. De hoofdzaak is, dat ik van den man, wiens leven hij beschrijft, een totaalindruk ontvang, hij moet mij voor den geest staan, zoo als hij was en werkte op en leed en streed in zijn' tijd. Flinke theologische Durchbildung is daarom bij den schrijver van het biographisch woordenboek hoofdvereischte: hij moet de rigtingen en partijen kennen, de plaats weten aan te wijzen, die elkeen toekomt, hij moet de geesten kunnen wegen en de kunst verstaan om met een enkel stuk krijt een gelijkend portret te maken. Dat doet de heer Glasius niet altijd: ik hoor bij menigeen wel, wie zijn vader was, hoe zijn moeder heette, waar hij preekte of collegie hield, wat boeken hij schreef, maar een degelijke karakteristiek vinden wij niet altijd! Toch, de schrijver kon het, het artikel Abresch en anderen toonen het. Een flinke karakteristiek, die elkeen - van de voornaamsten althans - terstond zijne plaats aanwees in zijne eeuw, in de geschiedenis van de ontwikkeling van Christus' kerk, hadden wij gaarne gezien in plaats van menige bijzonderheid, die verzwegen kon worden. Had de schrijver toch meer gesnoeid! Zie b.v. in het artikel Galenus Abrahamsz de Haan drie en twintig kostelijke regels besteed aan de vermelding van een twist over den kinderdoop, die, volgens den auteur zelven, ‘zonder belangrijke gevolgen afliep.’ Waarom dat berigt niet in weinige woorden zamengedrongen?

Wij komen tot het hoofdgebrek in de uitvoering: 't is een zekere breedsprakigheid, soeperigheid, taaiheid, waarmede de meeste artikelen gesteld zijn, en waardoor ze den schijn op zich laden van vóór een vijf en twintig jaren geschreven te zijn. Vooral in den aanhef der artikels is dit gebrek in 't oog loopend: ‘Ongetwijfeld komt aan Petrus Abresch, te Middelburg in 1735 geboren en te Groningen in 1812 overleden, eene eereplaats toe onder de Nederlandsche godgeleerden.’ - ‘Noord-Brabant is, in het leveren van voortreffelijke mannen, die de verbetering van kerk en godsdienst hebben voorbereid, niet zoo gelukkig geweest, als de meer noordelijke gewesten van ons vaderland. Nogtans heeft het in de vijftiende eeuw enkelen voortgebragt, die, ook wat de theologische wetenschappen en vooral wat de beoefening der godsdienst (?) betreft, niet zonder verdiensten zijn.’ - ‘Onder die godgeleerden, welke, ofschoon geenen bepaalden invloed op de rigting der theologische wetenschappen geoefend hebbende, nogtans in hun tijdperk genoegzamen naam verwierven om in ons woordenboek niet geheel onvermeld te blijven, behoort...’

[p. 334]

Zoo is schier geheel de stijl, en dat in een woordenboek, waar met de plaats gewoekerd moet worden, waar een regel ruimte goud waardig is.

Zijn onze aanmerkingen vele, voegen wij er nog bij eene zekere ongelijkmatigheid in de artikels, wij willen geenszins den werkzamen Glasius smaden of zijn' arbeid veroordeelen. Zijn plan is goed, zijn ijver noest, zijne geleerdheid geenszins alledaagsch; hij heeft een werk aangevangen dat van nut kan zijn, zal zijn. Ontbreekt hem bij boeken- en feitenkennis de wijsgeerige blik en de hoogte, waarop het jonge Holland onzen stijl heeft gebragt, hij weet het zoo goed als wij, dat het regtvaardige oordeel niet gaat over de talenten, die wij missen, maar over het gebruik dat we maken van die wij bezitten. En dat oordeel heeft hij niet te vreezen.

Wij wenschen, dat hij zijn werk voortzette.

De beide verschenen afleveringen (in vijf zal het werk compleet zijn) bevatten 320 blz. en loopen tot Petrus Cunaeus. Aan de degelijke uitgevers zouden wij - hadden we in hun' raad gezeten - in bedenking gegeven hebben, of een meer compresse druk met kleiner letters niet beter geschikt ware voor een woordenboek: zeker ware dan de uitgave in één deel mogelijk geweest, wat we - als bij Danz' Lexicon voor de Literaturgeschichte - altijd verkieslijk achten.