De Tijdspiegel. Jaargang 8

[p. 30]

Letterkunde.

Stof tot nadenken door een dichter-teekenaar.

Vier boeken in het leven. Schetsen uit de portefeuille van Alexander V.H., Leiden en Amsterdam, bij J.H. Gebhard en C^o.

‘Hebt gij de vier boeken van Alexander V.H. al gezien? - In dat ietwat lastig atlas-formaat, dat zich niet gemakkelijk op de sopha laat gebruiken? Nu, het leven heeft zijne moeijelijkheden, en dus wat meerder of minder last moet men zich wel getroosten. - Vooral ter wille van de kunst. - Ja, ziet ge, dat is het, wat de kunst minder beminnaars doet hebben. Over het algemeen neemt men in dat opzigt te weinig den heerschenden tijdgeest in acht. De kunst moet gemakkelijk begrepen worden. Wil men het hooger genre - goed! maar laat niet te veel denken. Zijn het karikaturen, dat laat ik gaan. Daar hebben onze naburen ons meer in gescherpt. - Wat spreekt gij toch van niet te veel te laten denken. Ik vind de platen fraai, keurig gepenseeld, vol uitdrukking, vol in het oog vallende gedachten. Ik heb er mij regt mede geamuseerd. 't Volgt alles geleidelijk op elkander, 't is mij een open boek. Vier boeken, vier tijdperken, - de wieg en de laatste legerstede. 't Sluit als een bus. - Gij hebt ze dus begrepen? - Wat wilt ge er toch meer uit begrijpen, dan er voor ieders oog in ligt? Of woudt ge er nog bij geschreven hebben: dit is de jeugd tot dit is de ouderdom enz.? Omdat gij er te veel in zoekt, kunt gij 't niet begrijpen. Ik beschouw dit werk als eene niet onbelangrijke aanwinst voor mijne cahiers met platen, maar er mijn geest mêe vermoeijen; - neen! - En de titelplaat? - Is mooi, omdat zij ons een overzigt geeft over het geheel, daar is stof - aanleiding tot denken, - gelooven. - En het Woord tusschenbeiden? - Bewijs voor wat ik zeide, dat men er zijn geest niet op behoeft aftematten.’

Mijn taak als referent is niet zoo gemakkelijk, en toch ik wenschte de vier boeken in het leven van Alexander V.H. gaarne vóór den Tijdspiegel te houden. De dichter-teekenaar, die met de pen niet minder keurig, met niet minder fijne trekken schetst dan met zijn teekenpen, zal er mij misschien weinig dank voor wijten. Zij, die den genialen ontwerper begrijpen, zullen mijne aankondiging welligt mat en flaauw vinden, voor het minst niet poëtisch genoeg. En het groote publiek?.... Ik moet bekennen, er ligt iets beleedigends in door de oogen van anderen te zien. En zal men zijn gevoel teruggeven; - subjectiviteit is het tooverwoord, dat het slot op den mond legt. Aanmerkingen; - men wil ze hooren, liefst als het personen, geene zaken geldt. Welnu, als aanmerkingen de captatio

[p. 31]

benevolentiae zijn, dan wil ik er mede beginnen. Niet u gelden ze, Alexander, maar uw Woord tusschenbeiden. Niet dat woord als zoodanig, ik heb er meer dan één compliment voor; ik zou er in mijn exemplaar gaarne hier en daar een: ferm, fiks, schlagend bijvoegen, maar wat ge er aan het slot in zegt: ‘de platen hebben geene verklaring noodig voor die aandacht aan uw werk wil schenken.’ Dank je voor dien goeden dunk! Maar neem 't mij niet kwalijk, dat ik tegen de suppositie opponeer. Voor wie geeft de teekenaar zijne schetsen? Voor allen, naar ik meen. Op welk eene hoogte staan die allen? Voorzeker niet op dat idealistisch standpunt, dat het zuiver begrip van kunst hun aller eigendom is. Er is empirisch bewijs tegen. Er is daarenboven zedelijk bezwaar. Of mag men vergen, dat ieder genoeg ontwikkeld is, om dadelijk den geest van eenig kunstwerk in het hooger genre te vatten? Mag men met de bedoeling om in het innerlijk leven te laten indringen, den sleutel aan de uitverkorenen slechts in handen geven, om zich den toegang tot het binnenste heiligdom te openen? En houdt de dichter-teekenaar meer van beelden dan van woorden, de hemelgeest, die het leven opent en sluit, had zich op ieder tafereel kunnen laten vertegenwoordigen door serafijnen, die goed- of afkeurend, blij- of weemoedig den blik wierpen op typen of levensvoorstellingen om ze nader te verklaren. Wij zeggen het, omdat wij 't publiek kennen als eene massa uit verschillende bestanddeelen zamengesteld, als een trap der jeugd op verschillende hoogten geplaatst.

Of ik uw werk, mijnheer Alexander, in veler handen wensch? Gij zult er, hoop ik, na het lezen mijner aankondiging niet aan twijfelen, dat ik het geheel met u eens ben, ‘dat ieder kunstenaar door zijn werk den geest verlevendigen en edele gedachten kan inboezemen.’ Ik begin met de titelprent; leven en dood zijn er op voorgesteld, beschouwd uit een materialistisch oogpunt. Ik rigt mijn woord tot het publiek. De titelprent is hier niet het lokkebrood vóór het werk nêergelegd, om te verschalken die goed van vertrouwen zijn; niet het schitterend uithangbord, dat met gloeijende kleuren onder een blinkend vernis u belust maakt, om hier niet voorbij te gaan; er ligt zelfs eene somberheid over verspreid, die voor sommigen afschrikkend genoeg is om het geheimzinnig boek niet verder op te slaan. Die voor den man met de zeissen echter niet al te bang is, ziet er eene originaliteit van voorstelling in, die wel uit het leven gegrepen, maar toch niet alledaagsch is. Maar die algemeene onwilligheid, zegt ge, om den weg naar het graf te betreden, dat terugdringen, waar men niet meer terug kan; geen enkel gelaat, waar onderwerping op staat te lezen, geene enkele uitdrukking, die blijmoedigheid, hoop, verlangen te kennen geeft, is het natuurlijk? - Omdat gij vergeet, dat de titelprent eene materialistische voorstelling is van leven en dood. Maar houdt gij dàt voor oogen, beschouwt haar dan nog eens, ziet, de dood spreidt zijn' breeden mantel uit aan den rand van het graf, om zich onzigtbaar te maken voor het kind en de vrolijke jeugd, terwijl hij ze zelf van achter dien mantel niet uit het oog verliest. Het uit de windsels kruipende kind wordt in de verschillende overgangen van speeltijd tot leertijd tot knaap, de knaap tot jongeling met zijne vrijheid, zijne bloemen, zijne eerste liefde, zijn idealen. De mannelijke leeftijd nadert. Ziet dat beeldje eens, dat

[p. 32]

de pantoffel nu reeds schijnt te willen kussen! De eerste vadervreugde spiegelt zich in de volgende figuur levendig af. Maar de weg tot heden glad en effen wordt hobbelig. De eerste rouw vertoont zich en voor het eerst wordt de blik gerigt naar het graf. De levenstijd gaat sneller voort, de dagen beginnen te vervliegen; er komt gang in de beeldjes; moeijelijker, hobbeliger en steiler wordt de weg en toch worden allen, de een met afgewend gelaat, de ander met wanhopig handenwringen, met bedekt aangezigt of met ter aarde neigende houding door dezelfde onweêrstaanbare magt voortgestuwd naar dat donkere punt, waar niemand vrijwillig heengaat, waartegen hij zich, zoolang de physieke kracht hem niet geheel begeeft, als bij instinct blijft verzetten.

Maar wat troosteloosheid in die voorstelling! Meent gij niet, dat de teekenaar het zelf gevoelde? Ziet ge dan niet te midden van die kronkelwrong des aardschen levens wat het donkere graf verheldert, den dood zijne verschikking ontneemt? Ziet ge daar niet dien opengeslagen Bijbel rusten tegen dat in den grond bevestigd anker? Is het u niet, als ruischte u, onaangenaam gestemd, als ge u gevoelt, te midden van dat stoffelijk leven, de adem eener hoogere bezieling toe, die u toefluistert: vertroosting dáár in de openbaring, in de hoop, door goddelijk licht bestraald!

Gij hebt ons begeerig gemaakt, Alexander, om uw boek open te slaan, en het hoogere in het leven te aanschouwen, dat volgens uw Woord tusschenbeiden hierin moet bestaan, dat men tracht naar eigen veredeling, dat men werkt voor zichzelven en anderen, om gelukkig te leven en den dood onbevreesd te gemoet te gaan; want de mensch is te edel om als dier te sterven.

De eerste en de laatste plaat!.... Zij hebben ons geroerd, getroffen, diep in de ziel getroffen. Wij hebben geknield bij het wiegje en met den hemelgeest gepeinsd, wat zijne nog werkelooze hand in het onbeschreven levensboek zou moeten opteekenen. Een zucht en een wensch ontglipten aan onze lippen. Wij hebben aan den doode een traan gewijd, en vol ernstig nadenken het oog geslagen op het gesloten levensboek, dat naar den regterstoel des Heeren wordt opgevoerd. - Wij wilden met den engel medezweven, maar deinsden terug voor eene gedachte, waar het gesloten boek ons van terugbragt, dat slechts geopend wordt door Hem, die de harten en de nieren proeft en alleen het innigste van den sterveling kent. Wij hebben gebeden, toen wij den blik wierpen in het onbezoedelde boek en er aan dachten, dat het voor ons meer dan ter helfte reeds is volgeschreven; er aan dachten, dat het voor ons ook eens wordt gesloten. Wij hebben onszelven beproefd.... en wij moeten het u toestemmen, teekenaar naar het leven, wat gij zegt: ‘alles is Bijbel voor wie door het bestuderen van de grootheid der natuur, van de menschen en zichzelven naar veredeling trachten.’ Neen, dat is geen profaneren; het leert te meer eerbied koesteren voor het Boek der boeken, omdat het de heerlijkste harmonie aantoont, die er bestaat tusschen natuur en openbaring, en ons bevestigt in de hooge, goddelijke strekking van den Bijbel иατ' ἐξοχήν: de veredeling van den naar het beeld Gods geschapen mensch.

En nu de vier boeken = tijdperken! Wij hebben uwe typen gezien, die den

[p. 33]

verschillenden leeftijd moeten vertegenwoordigen: die schuldelooze, speelzieke, leergrage jeugd; die lente des levens in het weelderig groen op den romantischen heuvel; dat bedrijvig leven met zijn debet en credit, zijn memorialen en journalen, zijn belangen en zorgen; die avond des levens met zijn licht aan den horizon, dat op het boek des geloofs terugkaatst en daardoor zooveel helderder stralen in de ziel des levensmoeden verspreidt. - Wij hebben de tafereelen uit elk dier leeftijden met belangstelling gadegeslagen, op het jolige, uitbundige, schroomvallige, hartstogtelijke, verbodene, egoïstischmaterialistische, meer zuivere en onbaatzuchtige gelet. Wij vergissen ons immers niet, als wij het dol pleizier der jeugd zich onderscheidenlijk zien openbaren; als wij de liefde list zien zoeken; als de hand op het hart ter naauwernood gewigt geeft om den evenaar van de goudschaal in het huisje te brengen; als we de uitdrukking van zuivere liefde opmerken, hoe meer het grijze echtpaar het einde der levensbaan nadert, die zich openbaart in belangelooze genegenheid en hulpvaardigheid bij het betreden van den eenigzins klimmenden, brokkeligen weg, om de een den ander den laatsten gang naar het graf te verligten?

Doch begonnen we met eene aanmerking, we willen met eene andere eindigen. Wij erkennen, dat er een te ruim veld ligt tusschen iedere periode van kind, jongeling, man, grijsaard en te verschillend tevens, om het door eene plastische voorstelling tot een geheel aan te vullen, zonder te veel of te weinig te geven; - maar wij vragen, of de overgang van man tot grijsaard niet een al te groote is, die door eene enkele voorstelling had kunnen aangevuld worden? Wat daar tusschen beiden ligt behoeven wij den heer Alexander V.H. niet te herinneren. Hij bevredige het publiek door weldra eenige nieuwe schetsen te geven, door ons in zijn genre te leveren, wat van Zeggelen ons bezorgde met zijn Kijkjes in het Leven.

Er zijn er nog hier te lande, bij wie eene nobele gedachte leven schenkt aan hun goud. De man van kunst echter die hun goud niet behoeft, lacht met het neus ophalen van den bekrompen rijkaard, maar hij wijst anderen het spoor, hij wekt anderen op, die het noodig hebben, dat men hen laat leven, maar dezen troosten zich dan ook met uw geniaal troostwoord, Alexander V.H.: ‘mest hebben helaas de edelste planten noodig, willen ze vruchten dragen.’

H.